Alcarta en Bosatlas vol actuele fysische geografie

Wat een luxe: twee atlassen die geschikt zijn voor gebruik in het voortgezet onderwijs. Vrijwel gelijktijdig verschenen de 2e editie van de Alcarta Wereldatlas en de 56e editie van De Grote Bosatlas. De redactie van Geografie vroeg me ze te bekijken door een fysisch-geografische bril.

Het is niet eenvoudig een keuze te maken tussen de twee atlassen en welke het meest geschikt voor het onderwijs. In december 2018  deed Jan van Mourik een poging om door een bespreking van beide atlassen tot zo’n keuze te komen. Ruim drie jaar later is dat wellicht nog lastiger. De atlas voor op school is ook een digitaal leersysteem geworden. Toch is het verbluffend om te zien dat het aantal thematische kaarten ook in de gedrukte versies almaar kan groeien door de nieuwe digitale technieken om aan gegevens te komen, vooral met behulp van allerlei soorten satellietbeelden. Tussen de atlassen zijn er cartografisch en inhoudelijk best grote verschillen. Ik bespreek er vier.

Weergave reliëf

Als we kijken naar de kaarten Europa Natuurkundig (Bosatlas) en Europa Fysische Geografie (Alcarta) blijken beide uitgaven een even groot aantal hoogteklassen en zeediepten te hanteren. Je zou verwachten dat het kaartbeeld voor beide daarmee vrijwel identiek zou zijn. Maar nee. De kaart van de Bosatlas lijkt op het eerste gezicht veel nauwkeuriger getekend dan die van Alcarta. Ten dele is dit daadwerkelijk zo: de hoogteklasse 200-500 meter heeft bijvoorbeeld in Bretagne meer details in de Bosatlas, maar de betreffende gele kleur is niet omlijnd zoals in Alcarta. Door die omlijning is deze hoogte makkelijker te onderscheiden van het omringende gebied. En zo zijn er meer verschillen: de Bosatlas geeft de hoogteklassen meer gedetailleerd weer en Alcarta heeft gekozen voor een sterkere generalisatie van de klassen. Daardoor is de kaart van Alcarta gemakkelijker te lezen. Bovendien heeft Alcarta schaduwering van de hellingen toegepast. Dat maakt hoogteverschillen eveneens gemakkelijker te lezen in deze atlas. Zo zijn bergruggen op deze manier eenvoudiger te onderscheiden van de dalen.

De Bosatlas geeft in de bruine kleuren, die de hogere gebieden tonen, zeer gedetailleerde hoogteverschillen weer met een extra lichte grijstint. Dat is mij iets te veel van het goede. Mijn ogen zijn niet meer de jongste en de details in de hoogteverschillen kan ik niet goed onderscheiden. Ik zou gebaat zijn bij een wat sterkere generalisatie van de hoogteverschillen. Dit zal voor leerlingen natuurlijk minder spelen.

Geografie van Nederland

Alcarta geeft de lezer uitgebreide informatie over de fysische geografie van Nederland. De papieren versie van de Bosatlas doet dat minder. De kaarten Reliëf en Actueel Hoogtebestand zijn in beide atlassen vrijwel gelijk, maar daarmee stokt in de Bosatlas even de fysisch-geografische informatie. Pas acht kaartbladen verder volgen de bekende kaart van de grondsoorten en na 16 pagina’s de klimaatoverzichten. Alcarta geeft direct in zes kaartjes uitgebreide informatie over de ontwikkeling van het Nederlandse landschap sinds het Saalien, het voorlaatste glaciaal. Daarop volgen een paginagrote kaart over geologie en aardbevingen en nog twee grote kaarten over grondsoorten en bodemgroepen. Tot slot is de informatie over weer en klimaat in 18 deelkaartjes geplaatst. Het maakt de fysische geografie van Nederland overzichtelijk.

Fysische geografie van Europa

Als inleiding op Europa start de Bosatlas op de spread 62-63 traditioneel met Europa natuurkundig met in de rechterzijkant drie ijstijdkaartjes. De atlas vervolgt met Europa staatkundig en drie inzetkaartjes over de verandering van de Europese grenzen sinds 1877. Alcarta draait het om: op spread 72-73 komt Europa staatkundig aan bod en op spread 74-75 fysisch-geografisch, plus twee ijstijdkaartjes. Daarna zijn er vier kaarten op een spread over geologie, gebergtevorming, platentektoniek en stroomgebieden. Het is heel praktisch om gebergtevorming en platentektoniek naast elkaar te plaatsen, want zo zijn aardbevingen beter te verklaren. De Bosatlas toont geologie en gebergtevorming op twee kleine kaartjes. De geologische kaart geeft met een schaal van slechts 1:40.000.000 enkel zeer globale informatie over de geologische ouderdom van gesteenten in Europa. Maar dan pakt de Bosatlas uit met een prachtige, grote kaart over tektoniek en vulkanisme;  met pijlen die de beweging van de platen aangeven. Als extra is er een grote inzet van IJsland waarmee eens te meer duidelijk wordt dat een deel van het eiland tot de Amerikaanse plaat behoort. In dezelfde stijl heeft Bos elders nog meer mooie detailkaarten over dit onderwerp.

Natuurrampen

Beide atlassen geven uitgebreide informatie over natuurrampen. Deze zijn vaak wereldnieuws en krijgen veel aandacht in de media. Voor een atlas is het belangrijk daarover achtergrondinformatie te bieden en duidelijk te maken wat de oorzaken zijn en welke maatregelen genomen worden om de gevolgen van een natuurramp te beperken.

Nederland worstelt met overstromingsgevaren. Alcarta biedt thematische kaartjes over waterkeringen en veiligheidsnormen, het deltaplan veiligheid, zwakke schakels in de kustverdediging, Ruimte voor de Rivier en de daling van het landoppervlak. De Bosatlas heeft kaartjes over stormvloeden, deltawerken, bodemdaling en waterbeheer.

Visitekaartje

Jan van Mourik merkte in zijn bespreking van de vorige edities van Alcarta en de Bosatlas in 2018 al op: ‘De atlas is het visitekaartje van de aardrijkskunde.’ In de klas zal de digitale atlas de papieren versies steeds meer verdringen, maar deze hebben zeker nog bestaansrecht. Ook voor thuis om even iets op te zoeken, of bij weg te dromen. Dat kan zowel met de Alcarta Wereldatlas als met De Grote Bosatlas. Beide zijn prachtige producten, en een keuze voor de een of de ander hangt meer af van persoonlijke smaak dan van kwaliteitsverschillen.