Door het afpellen van de werkelijkheid in schillen als gebouwde infrastructuur, menselijk handelen en onderliggende motieven, ontstond zicht op de betekenis van de plekken die we in Japan bezochten. Het ervaren van het tamelijk subtiele, intieme ‘gevoel’ dat een plaats met zich meebrengt, een sense of place, gaf inzicht in wat het betekent om Japanner in Japan te zijn.
Co-creatie op reis in Japan
13 april 2018
Dit artikel is verschenen in: geografie april 2018
Opinie
FOTO: JOYCE WITTER
In de buurt van de vulkaan Sakurajima zijn afvoergoten voor lava- en modderstromen aangebracht.
Vorig jaar april organiseerde de Hogeschool Rotterdam een studiereis naar Japan. Deze kreeg vorm in co-creatie tussen docenten en studenten, waarbij iedereen actief bijdroeg. En dan blijkt hoe uiteenlopend de indrukken kunnen zijn. Alle clichés over Japan kun je er ook werkelijk tegenkomen – soms pal naast elkaar.
Op de eerste dag na aankomst waaieren we uit over Tokio. In de Skytree, het een na hoogste gebouw ter wereld, ervaren sommigen van ons vreemde trillingen, die anderen later op hun app waarnemen: een aardbeving. Het is een lichte beving, althans in Tokio, die de Japanners zelf niet eens opmerken. Maar veel zuidelijker, op het eiland Kyushu, waar we met de Shinkansen (hogesnelheidstrein) naartoe reizen, is dat wel anders. We verkennen de caldera van Aso per huurauto, maar moeten herhaaldelijk omkeren vanwege afzettingen. Wegen en kabelbanen zijn beschadigd en de actieve Nakadake-krater blijkt te onvoorspelbaar.
De tweede dag op Kyushu bezoeken we de sprookjesachtige Sakurajima (letterlijk: ’Kersenbloesemberg’), een stratovulkaan op een schildvulkaan in de baai van Kagoshima. Er is hier sprake van enige rek op de convergente plaatgrens, waar de Filipijnse en Euraziatische plaat tegen elkaar schuren, waardoor delen van de aardkorst na vulkaanuitbarstingen zijn verzakt. De caldera’s hebben de baai gevormd, waarin door de rek relatief diep magma omhoog kan komen. Dit magma is mafisch (silicium-arm), vloeibaar en gasarm, waardoor oorspronkelijk een schildvulkaan is opgebouwd. Opsmelt van de wegzakkende oceanische korst en geleidelijke uitkristallisering van relatief silicium-arme delen in de magmakamers hebben geleid tot een ontwikkeling naar meer felsische (silicium-rijke), stroperige en gasrijke uitbarstingen. Die zijn explosiever en hebben op de oude schildvulkaan een stratovulkaan van as en lava opgebouwd.
Onze trip rond de Sakurajima biedt schitterende uitzichten op de vulkaan en de omliggende zee. We passeren restanten van oude lava- en modderstromen en infrastructurele werken om de schade bij toekomstige uitbarstingen te beperken, zoals hekwerken om pyroklastische steenlawines op te vangen, muren om lava af te leiden van dorpen en zelfs een volledige afvoergoot. De vegetatie en het landgebruik weerspiegelen de ouderdom van de vulkanische afzettingen. De top en recente lavastromen zijn stenig en kaal of schaars begroeid, maar op de vruchtbare, verweerde vulkanische bodems aan de voet van de berg telen boeren het peperdure Japanse fruit in intensieve tuinbouw.
Figuur 1: Sakurajima: een stratovulkaan op een schildvulkaan in de baai van Kagoshima
Nagasaki en Hiroshima
De bewogen geschiedenis van Japan is nergens sterker voelbaar dan in Nagasaki en Hiroshima. Op een onbeduidende dag wemelt het er van schoolklassen die in uniform, jongens en meisjes gescheiden, op de foto gaan met vredesmonumenten. In Hiroshima treffen we een survivor. De man oogt als een vijftiger, maar is al in de zeventig. Hij was een foetus van vier maanden toen de bom viel. Zijn moeder wist te overleven en hij vertelt nu, decennia later, haar verhaal. Daarin klinkt nog altijd woede door over de manier waarop de Japanse en Amerikaanse autoriteiten ermee omgingen en -gaan. Maar op de vraag of hij nog steeds boos is, antwoordt hij ontwijkend. Het gaat hem om de waarheid. In heel zijn wezen zindert het: ‘Dit nooit meer’.
In Nagasaki bezoeken we ook het eiland Dejima, waar Nederland van het midden van de 17e tot het midden van de 19e eeuw als enig westers land handel mocht drijven met Japan. De handel was essentieel voor de Japanners om weerbaar te blijven tegenover de koloniserende grootmachten. Alles wat de machtsstructuren in Japan kon ondermijnen, vooral het christendom van de Portugezen, werd resoluut geweerd.
In Hiroshima en Nagasaki poseren schoolklassen in uniform, jongens en meisjes gescheiden, voor vredesmonumenten
Kyoto
Kyoto is niet gebombardeerd in de Tweede Wereldoorlog. Japanse studenten in de Verenigde Staten demonstreerden succesvol voor het sparen van deze historisch unieke stad. Er zijn zo veel tempels dat zelfs enorme complexen soms op geen enkele kaart te vinden zijn. We huren fietsen, verdwalen en eindigen in de koffiebar van een overdekt winkelcentrum. Japanners wijzen ons de weg naar de Gouden Tempel, die in tegenstelling tot de Zilveren Tempel wél goud is. Dat trekt nogal wat publiek, en het wordt even een sport om fotograferende mensen te fotograferen. De tempelboekjes die velen van ons al in Tokio gekocht hebben, krijgen mooie stempels.
We vervolgen onze weg naar de rotstuin van Ryoan-ji. De grote stenen zijn hier zo geplaatst dat er altijd één niet zichtbaar is. De tuin is daarmee een metafoor voor het ambivalente menselijke vermogen om veel, maar niet alles, te kunnen overzien mits we even tijd en afstand nemen. Ondanks de drukte is de meditatieve kracht van de tuin voelbaar. We fietsen door en eindigen op een overdekte markt, waar verse vis naast Pokémonachtige snoepjes, en verstilde tempels naast oorverdovende speelhallen liggen.
De volgende dag bezoeken we een modern theater. Hier hebben we de laatste kaartjes weten te bemachtigen van een voorstelling die slechts zelden voor buitenstaanders toegankelijk is, de Geisha Dances. We zitten op de balkons aan weerszijden van het podium en moeten elkaar na afloop bijpraten over wat zich ónder ons balkon heeft afgespeeld. De voorstelling is gestileerd en sereen, overweldigend in concentratie en technische beheersing. Waar de één overweldigd is door de voorstelling, weet de ander niet wat hij ermee aan moet.
Koyasan en Nara
De derde dag in Kyoto waaieren we verder uit. Sommigen blijven in de stad, anderen vertrekken naar Nara, de stad van de heilige hertjes. Wij reizen naar de heilige tempelberg Koyasan. Oneindig veel tempels, een immense begraafplaats, brandende kaarsen en geofferde rijst. En als extra de kersenbloesem, die op deze hoogte nog bloeit, terwijl er nu juist weinig toeristen zijn. We zitten in lotushouding in de Okunoin Tempel te luisteren naar het immer voortgaande prevelen van een monnik.
Sense of place
Japanse Alpen en Tokio
Na Kyoto splitst de groep zich voor twee nachten. De meesten reizen naar Matsumoto in de Japanse Alpen. Hier ontdekken we Japanse onsen, warme geiserbaden met eigen rituelen. We overnachten op futons op tatamimatten in een traditionele Japanse ryokan (pension). De dag besteden we aan een verkenning van het nog ijzig koude Kamikochi-dal, waar lavastromen de rivier her en der blokkeren, wat leidt tot overstromingen en veenvorming. Japanse makaken zoeken er ongestoord hun voedsel.
De rest van de groep reist van Kyoto direct naar Tokio en verdwijnt in die andere kant van Japan, de hypermoderne gigasteden, waar het overleven van een trip met de metro als diploma voor reisvaardigheid geldt. De groep wordt weer één op het metrostation bij de Tokyo Universiteit. Hier bezoeken we de lerarenopleiding en de daaraan verbonden middelbare school. Sommige studenten in ons groep verbazen zich over de ordeproblemen die zichtbaar zijn bij een terloopse blik in de klaslokalen. De docenten vertellen over hun werkdagen van acht tot acht, met lessen en clubs. De hiërarchie is voelbaar, zeker wanneer een professor ons op de school komt ophalen. Er breekt acute chaos uit, een betoog wordt direct onderbroken en onze gastheren buigen diep.
De laatste nacht in Tokio neemt de Japanologe in het gezelschap ons mee naar een shabu-shabu-restaurant, waar we Japans fonduen. Daarna dwalen we tussen schreeuwerige etalages en reclameborden. En natuurlijk worden de laatste kiekjes in een fotohokje gemaakt, net zoals alle meisjes in Japan dat doen, met hartjes, sterretjes en rode lippen. Alleen bij ons zitten er wat verdwaalde mannen tussen…
Figuur 2: Excursieroute door Japan
Wirwar
Ooit schreef iemand dat je alle clichés over Japan ook daadwerkelijk tegenkomt in het land, soms de meest tegengestelde naast elkaar. Het is een land met soms middeleeuwse gewoonten, een rust uit de jaren 50 en tegelijk een drukte en hectiek die uit een vervreemdende sciencefictionfilm lijken te komen. Japan laat zich niet stereotyperen. We leven in een tijd met een bombardement aan gedachten, indrukken, stromingen, geschiedenissen, en die wirwar is nergens beter zichtbaar dan in Japan. Alles beïnvloedt elkaar en levert de vreemdste combinaties op. Japanners zijn te midden van die wirwar in voortdurende onderhandeling. Ze werken keihard in een uiterst gestructureerde en gedisciplineerde maatschappij. Met hypermoderne middelen en een eeuwenoud geloof weren ze zich tegen het enorme natuurgeweld. Dwars door de formele en masculiene cultuur lopen de dromen van Pokémon en kinderlijke vrouwen. En het land dat hun grootste bondgenoot zou worden, stuurde hen twee allesvernietigende atoombommen.
Geïnteresseerd in deelname aan een nieuwe co-creatieve reis naar Japan in 2019? Kijk bij de Facebookgroep Japanreis Hogeschool Rotterdam april-mei 2019. Let op: het is geen verzorgde studiereis, maar eerder een co-creatief veldwerk. Van iedere deelnemer wordt een actieve bijdrage en mede-eigenaarschap verwacht. Met dank aan prof. Etsuko Yaguchi.
BRONNEN
- Braid, B., A. Long (Eds.) 2000. Place as Text: approaches to active learning. Lincoln, Nebraska: NCHC.
- Hamstra, J., D. Hautvast & O. de Loor 2013. Pedagogisch vakmanschap in het voortgezet onderwijs. Amsterdam: SWP.
- Wattchow, B. & M. Brown 2011. A Pedagogy of Place. Clayton, Victoria: Monash University Publishing
Co-creatie: een pedagogisch concept
Bij co-creatie zoek je verbinding én geef je elkaar de ruimte (zie in figuur 3, het pedagogisch interactiekruis van Hamstra et al., het kwadrant linksonder). De groep schept ruimte waarin ieder met aandacht voor elkaar en de omgeving, en naar vermogen zijn eigen inbreng heeft.
Bij de studiereis gaf een kopgroep van studenten en docenten vorm aan de basisstructuur van het programma. Zij boekten ho(s)tels, zochten treinreizen en mogelijke dagprogramma’s uit en schreven bijdragen voor de reader. Binnen die structuur ontstonden tijdens de reis groepjes van wisselende samenstelling, die hun eigen pad volgden.