De Koude Oorlog is nog niet voorbij

In het februarinummer schreef Wouter van den Berg dat de Balkan-republiek Kosovo vanaf haar ontstaan warme banden onderhoudt met de Verenigde Staten. Ook Georgië is sterk georiënteerd op het Westen en streeft naar lidmaatschap van de Navo en de EU. Dit is zeer tegen de zin van Rusland, dat zijn geopolitieke positie bedreigd ziet. Speelt Georgië met vuur? 

Op een steenworp van het Georgische parlement in hartje Tbilisi ontmoet ik de man die jarenlang in het politieke machtscentrum van Georgië heeft gewerkt: Vladimer Papava, voormalig minister van Economische Zaken (1994-2000) en parlementslid (2004-2008). 

Voor de ingang van het hagelwitte kantoor van de Rondeli Foundation voor strategische en internationale studies, waar Papava de functie van senior fellow bekleedt, wappert de Europese vlag. Dit is geen bijzonder beeld in de hoofdstad, waar op veel plekken de Europese en Georgische vlaggen gebroederlijk naast elkaar hangen. Het representeert het verlangen van Georgië om bij Europa te horen. Maar of Rusland dat over zijn kant laat gaan?

Russische invloedsfeer 

De laatste jaren zijn de spanningen tussen Rusland en het Westen enorm toegenomen. Vaak wordt gesproken van een ‘nieuwe Koude Oorlog’. Papava, tevens professor economie aan de Tbilisi State University, denkt dat er geen sprake is van een nieuwe, maar van een ‘bevroren’ Koude Oorlog. ‘Vooral door Ruslands economische zwakte in de jaren 90 kon het de Koude Oorlog niet voortzetten. Nadat het land in het begin van deze eeuw door economische hervormingen sterker werd, wilde het zijn invloed op de Kaukasus weer terugpakken.’ Dit begon op 8 augustus 2008 met de vijfdaagse oorlog tussen Rusland en Georgië. Het conflict eindigde in een militaire nederlaag voor Georgië. Tot op de dag van vandaag bezet Rusland de Georgische provincies Zuid-Ossetië en Abchazië. Het zijn zelfverklaarde onafhankelijke staten, enkel erkend door Venezuela, Nicaragua, Nauru, Syrië en Rusland zelf. 

Belediging 

Waarom richtte Poetin zijn pijlen op Georgië? Bijna tien jaar geleden schreef Papava dat de grensregio’s Zuid-Ossetië en Abchazië politiek en economisch werden gesteund door het Kremlin. De beide separatistische regimes fungeerden als uitvalsbasis voor een militaire aanval op Georgië. Bovendien zag Moskou de Rozenrevolutie in 2003 en Mikheil Saakashvili’s toenadering tot het Westen en diens lobbywerk voor toetreding tot de Navo als een regelrechte belediging. ‘Moskou wilde Georgië hiervoor straffen. Rusland sloot de grenzen voor Georgiërs en voerde economische sancties in. Dit had zeker invloed op ons land, maar niet op het beleid van toenadering tot het Westen.’ Daarnaast wijst Papava op het economische belang. ‘Rusland wil controle over de gaspijplijnen die Georgië doorkruisen.’ Ook de erkenning van Kosovo door meerdere westerse staten in 2008 speelt een rol, meent Papava. ‘In antwoord daarop erkende Rusland de onafhankelijkheid van de separatistische gebieden Zuid-Ossetië en Abchazië.’ 

Patstelling 

Tien jaar na de vijfdaagse oorlog bezet Rusland nog altijd Georgisch grondgebied. ‘Een compromis is onmogelijk’, aldus Papava. ‘Zuid-Ossetië en Abchazië horen bij Georgië. De beschuldiging dat wij de oorlog begonnen zijn, klopt niet. De Russen hebben de oorlog uitgelokt; al in juli 2008 probeerden zij de Georgische regering te provoceren door militaire acties.’ Er zijn geen grootschalige gevechten tussen Russische en Georgische militairen gaande, maar de militaire spanningen op Georgisch grondgebied nemen weer toe. Jaarlijks worden honderden Georgische burgers gearresteerd, gevangen gezet en slachtoffer van vernederingen, fysiek geweld en andere humanitaire schendingen. Dit vanwege het ‘illegaal’ overschrijden van de ‘staatsgrens’ tussen Zuid-Ossetië en Georgië. In augustus werden nog vijf jonge Georgiërs gearresteerd. Na betaling van 2000 Russische roebel (150 euro) werden zij vrijgelaten uit de Tskhinvali-gevangenis. Saillant detail: de jongeren bevonden zich nog op Georgisch grondgebied, maar de Zuid-Ossetische autoriteiten verschuiven de zelfverklaarde grens regelmatig. De arrestatie van Georgische burgers is een van de instrumenten die Moskou hanteert om de druk op Georgië op te voeren. De situatie kan verslechteren wanneer de Russisch-Ossetische bezettingsmacht besluit de boetes voor illegale grensoverschrijdingen te verhogen en rechtszaken te beginnen, waardoor veroordeelden jarenlang achter de tralies verdwijnen. 

Nieuw conflict 

De Georgische journalist Giorgi Menabde schreef in september dat het door Rusland gesteunde Zuid-Ossetische regime mogelijk ook de Truso-kloof en de Kazbegi-regio wil annexeren. Tegelijkertijd hekelt Rusland het eventuele Georgische lidmaatschap van de Navo. Het risico op een nieuw conflict in het hart van de Kaukasus lijkt toe te nemen, zeker nu de Verenigde Staten en in mindere mate de Europese Unie hun handen vol hebben aan interne kwesties. 

Kornely Kakachia, directeur bij denktank GIP (Georgian Institute of Politics), is het met Papava eens dat een compromis over Zuid-Ossetië en Abchazië geen optie is. ‘Rusland heeft Georgië aangevallen en er is bewijs dat Poetin al sinds 2006 een oorlog met Georgië voorbereidde.’ Hij geeft aan dat het ‘voor de Russen belangrijk is dat diplomatieke relaties worden hersteld, omdat dit een prestigekwestie is die past bij een grote wereldmacht’, en dat de Russen daarbij hopen dat Georgië de nieuwe realiteit – de onafhankelijkheid van Zuid-Ossetië en Abchazië – uiteindelijk erkent. Maar zolang de Russen hun troepen niet terugtrekken, kan geen sprake zijn van een diplomatieke verzoening, aldus Kakachia. 

Bovendien heeft Poetin een nieuwe militair avontuur in Georgië nog niet uit zijn hoofd gezet, meent Kakachia. ‘Het land zelf is niet interessant, Poetins einddoel is toegang tot de strategische brandstofroutes in het zuiden van de Kaukasus. Het kan zijn dat hij het nog een tweede keer probeert, maar momenteel is hij te veel afgeleid door het conflict in Oekraïne.’ 

Indien Poetin daadwerkelijk aanstuurt op een confrontatie, weet hij niet hoe de VS en de Navo-bondgenoten zullen reageren. Rusland zal in ieder geval nog meer een paria worden binnen de internationale gemeenschap en nog hardere sancties kunnen verwachten. De gebeurtenissen van de afgelopen jaren in de Oekraïne, waaronder de oorlog in het oostelijke deel, de annexatie van de Krim en de blokkade van de Zee van Azov, hebben het Westen wakker geschud. Afgelopen augustus vond de grootste militaire oefening van westerse troepen op Georgisch grondgebied plaats, waaraan 1300 Georgische, 1170 Amerikaanse en 500 militairen van overige landen deelnamen. 

Papava en Kakachia zijn optimistisch over de blijvende militaire, economische en politieke steun vanuit de internationale gemeenschap. Papava: ‘Georgië is vanwege de ligging geopolitiek gezien belangrijk voor de Amerikanen. Ze zullen ons blijven steunen.’ 

Het Navo-lidmaatschap lijkt steeds dichterbij te komen. Op 20 september sprak premier Mamuma Bakhtadze met onder andere de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Mike Pompeo en met nationaal veiligheidsadviseur John Bolton. Hieruit kwam naar voren dat de VS de strategische samenwerking met Georgië verder willen versterken. Een dag later verkondigde vice-secretaris- generaal van de Navo, Rose Gottemoeller, dat het bondgenootschap zich zal houden aan zijn toezegging uit 2008 dat Georgië lid wordt van de Navo. Daarbij deed zij een krachtig beroep op Rusland zich terug te trekken uit Georgië. 

Ook een toekomstig lidmaatschap van de Europese Unie achten Papava en Kakachia realistisch. ‘Voor Georgiërs is het geen vraag of ze bij Europa horen. Ze zien zichzelf als een onderdeel van de Europese beschaving, ook aangezien wij de eerste christelijke natie waren. Niet Rusland, maar Europa is een rolmodel voor jonge Georgiërs, die zelfs geen of nauwelijks Russisch spreken’, aldus Kakachia. 

Kan de bezetting van Zuid-Ossetië en Abchazië nog roet in het eten gooien? Vladimer Papava. meent van niet. ‘De situatie is vergelijkbaar met Cyprus. Noord-Cyprus is bezet door Turkije, maar dit vormde geen belemmering voor het EU-lidmaatschap. Dus dit zou in mijn ogen ook voor Georgië geen obstakel hoeven te zijn.’ 

Economie 

Georgië heeft de laatste vijftien jaar grote institutionele en economische hervormingen beleefd, maar ‘armoede is nog steeds een groot probleem’, stelt Kakachia. ‘We weten niet hoe we dat snel moeten oplossen. Buitenlandse investeerders zullen wegblijven zolang er spanningen met Rusland zijn. […] Georgië heeft wel potentieel; we hebben genoeg slimme mensen. We zullen qua welvaart geen tweede Nederland worden, maar het niveau van Griekenland is wel haalbaar.’ 

‘We moeten een kenniseconomie worden’, aldus Papava. ‘Veel van onze jonge mensen worden opgeleid aan westerse universiteiten. We zullen banen moeten creëren voor hun terugkomst, en onze eigen universitaire opleidingen moeten promoten. Daar hebben we wel een politieke visie voor nodig – die ontbreekt op dit moment.’ 

Kakachia constateert dat zijn land ondanks de spanningen met Rusland steeds populairder wordt voor Russen om zich te vestigen. ‘Ze komen naar Georgië om vastgoed te kopen en hier te leven. We hebben alles wat hun hartje begeert: mooi weer, lekker eten, goedkopere huisvesting, een beter handelsklimaat, dezelfde christelijk-orthodoxe godsdienst, en veel mensen hier spreken Russisch.’ Hij heeft ook geen bezwaar tegen deze ontwikkeling: ‘We hebben geen probleem met de Russische burgers, maar met de Russische regering.’

Michiel van Herpen is freelance journalist en historicus gespecialiseerd in Rusland en de voormalige Sovjet-republieken. Hij reist al sinds zijn studietijd naar de landen achter het voormalige IJzeren Gordijn op zoek naar interessante verhalen.