Het vierde Guiana

Suriname, Guyana, Frans Guiana, er zijn toch maar drie Guiana’s? Bedenk dan dat Brazilië, Venezuela en Colombia ook een deel van het Guianaschild omvatten en je ontdekt dat er in de 19e eeuw nóg een stukje Guiana bestond: Counani. Het omvatte ongeveer de huidige Braziliaanse deelstaat Amapá, ten oosten van Frans Guiana.

Jules Gros, een gepensioneerde notarisklerk, geograaf en schrijver uit het dorp Vanves, later een buitenwijk van Parijs, voelt er wel voor zélf president te worden. Het is 1886, hij is 56, een imposante verschijning met zijn vrome gezicht, lange haar, volle baard en forse postuur, ingesnoerd in een driedelig pak met het horloge aan een gouden ketting in zijn vestzak. Hij is vaste gast in de kleine Parijse cafés en morsige eetgelegenheden en staat model voor het smoezelige Europa van die tijd, met hoge hoeden, snorbeschermers, sokophouders en gesteven boordjes. Gros heeft in zijn studeerkamer al tientallen onleesbare boeken bijeen geplunderd uit reisverhalen van beroemde ontdekkingsreizigers. Maar hij krijgt er genoeg van te beschrijven hoe anderen zich hebben verlustigd in paradijzen met palmen en lianen, meetrokken met wilde volken en avontuurlijke veroveringen deden. Hij kan het al niet verkroppen dat de Pruisen de Elzas en Lotharingen hebben ingepalmd en droomt van een groot Frankrijk dat zich tot ver buiten de grenzen van Europa uitstrekt.  

Het is een prachtig portret dat de Franse schrijver en historicus Bruno Fuligni van hem schildert in Les constituants de l’Eldorado ou la République du Counani (De grondleggers van Eldorado of de Republiek Counani), waar ik dit verhaal grotendeels op baseer. Het is een klein boekje in A5-formaat uit 1997, maar met een 19e-eeuwse uitstraling. Ik heb het zelfs eerst moeten opensnijden, zoals dat in die tijd gewoon was.  Zodoende ben ik de eerste die dit exemplaar leest, al heb ik het antiquarisch gekocht. Als compensatie lees ik Un rêve oublié entre Guyane et Brésil: la république de Counani (Een vergeten droom tussen Frans Guiana en Brazilië, 2016) van de Frans-Guyanese historicus Odon Abbal dan maar als e-boek.

Goed beschouwd is Jules Gros een imbeciel, schrijft Fuligni, een visionaire imbeciel, een veroveraar en profeet, die gelooft in de vooruitgang omdat hij zichzélf de vooruitgang waant. Hij vindt spoedig een rol voor zijn ambities.

Omstreden gebied

De grens tussen (Portugees) Brazilië en Frans Guiana is bij de Vrede van Utrecht van 1713  vastgelegd als de Vicente-Pinzónrivier, genoemd naar de ontdekker van Brazilië in 1500. Maar niemand weet in de 19e eeuw welke rivier daarmee bedoeld wordt. Volgens de Brazilianen is het de Oyapock, de huidige grensrivier, volgens de Fransen is het de Araguari, die veel zuidelijker ligt. Maar niemand bekommert zich in die tijd erg om het gebied tussen de twee rivieren. De Fransen spreken over Le Contesté, het omstreden gebied. Eind 19e eeuw is het een soort vrijhaven voor gevluchte dwangarbeiders uit de bagno (strafkamp in Frans Guiana), marrons gevlucht uit de Braziliaanse plantages, handelaren van allerlei snit en de oorspronkelijke inheemse bewoners. Trajane Supriane Binte heeft de leiding, een gevluchte slaafgemaakte uit Brazilië, met littekens van zweepslagen op zijn lichaam. In de kustplaats Counani, een door de Jezuïeten gestichte nederzetting, laat hij een mooi paleis in creoolse stijl bouwen, met uit Europa geïmporteerde petroleumlampen en de Franse vlag in top. ‘Ik ben Braziliaan van geboorte, maar Fransman van hart, want in Frankrijk is iedereen vrij’, luidt zijn motto. Onder zijn leiding vergaart Counani een zekere welvaart. In feite is Trajane hier de eerste, ongekroonde, president. Maar er heersen voortdurend spanningen tussen de pro-Franse en pro-Braziliaanse burgers.

Dan wordt het paleis overvallen door een bende Braziliaanse bandieten, Trajane wordt gevangen gezet en de anarchie is compleet. Maar er is iemand die wel een oplossing weet: de louche Zwitserse horlogemaker en goudzoeker Paul Quartier, die al een aantal jaren in Counani woont. Volgens hem moet Counani een onafhankelijke republiek worden. Dat heeft veel voordelen. Iedereen met wie het Franse moederland nog een appeltje te schillen heeft, wordt beschermd door de nieuwe nationaliteit, maar Frankrijk blijft op de achtergrond aanwezig. Een soort België, een soort Andorra wordt het, tussen de Oyapock- en de Araguari-rivier. Er is een grondgebied, er zijn burgers, er is goud in het binnenland, kortom, een levensvatbare staat.

Partner in crime is de Fransman Jean-Ferréol Guigues, die eerder in het koloniale leger in Afrika heeft gevochten, en samen met Quartier veel goud gevonden heeft in de zijrivieren van de Marowijne. Guigues gaat naar Parijs en bepleit het idee bij een groep oud-kolonialen in het Grand Palais. Hun secretaris, Jules Gros, vindt het prachtig. Hij heeft de reisverhalen van Henri Coudreau gelezen, die ook al meent dat Counani een onafhankelijk land moet zijn. Gros zet daarop zijn hele publicitaire machinerie in beweging. Guigues en Quartier krijgen kapitein Trajane vervolgens zo ver dat deze op 23 oktober 1886 de onafhankelijkheid uitroept, met Jules Gros als president. En Gros laat vanuit Parijs weten: ‘Zeg tegen de burgers van Counani dat ik accepteer.’ En zo wordt hij president voor het leven van een land waar hij nog nooit geweest is.

Counani krijgt een grondwet, een staatsblad, een volkslied, een wapenschild, een ministersploeg, consulaten, ridderordes, eigen postzegels, eigen munten en een eigen vlag. Guigues, minister van staat, zal geld binnenbrengen door concessies uit te geven aan bedrijven, want Gros zelf heeft niet veel kaas gegeten van fondsenwerving.

Revolutie

President Gros blijft in Parijs, regeert zijn land vanaf de terrassen van Montmartre en schrijft talloze artikelen over Counani in de pers, zodat de nieuwe staat goed in de schijnwerpers  komt te staan. Hij ziet als eerste het belang van de publieke opinie en de pers in koloniale aangelegenheden, schrijft Fuligni. Ook Gros’ publieke optredens wekken indruk. Zo bewaart een toehoorder zijn leven lang de herinnering aan ‘die reus met zijn korte benen, enorme ogen, de baard vooruit, wiens kikkerstem en epileptische gebaren op zijn 70e ons, onstuimige studenten van 18, tot stilte wist te brengen’.

Maar Counani, dat officieel de République de Guyane Indépendante heet, wordt nooit erkend door Frankrijk, noch door Brazilië. En als na een jaar blijkt dat Gros’ ministers, dezelfde louche figuren die hem in het zadel hebben geholpen, in met goud bestikte uniformen over de Parijse boulevards flaneren zonder dat Gros daar weet van heeft, en bovendien onderscheidingen van de nieuwe republiek uitdelen aan eenieder die ze maar hebben wil, raakt het geduld van de Franse overheid op. Guigues wijst echter met een beschuldigende vinger naar Jules Gros. De zondebok wordt op 17 september 1887 door zijn eigen mensen afgezet als president en vervangen door een regeringsraad. De eerste revolutie in Counani is een feit. In Parijs lacht men erom.

Maar Jules Gros laat zich zomaar niet afzetten. Een tijdlang bestaan er in Parijs dan ook twee regeringen van Counani naast elkaar en Gros ontwerpt zelfs een nieuwe vlag. Hij gaat in zee met twee Engelsen die hij voor 99 jaar het recht verschaft om Counani in z’n geheel te exploiteren. Zo ontstaat The Guiana Syndicate limited. In ruil daarvoor beloven de Britten Gros 100 duizend frank en een jaarlijks traktement van 15 duizend frank. Guigues krijgt daar lucht van, wil ook meedelen, en beiden ontvangen daarop 125 duizend frank in aandelen van het nog lege syndicaat.

De Engelsen zijn echter helemaal niet van plan om Gros te steunen. Hun opzet is om er in het conflict tussen Frankrijk en Brazilië met de buit vandoor te gaan en van Counani een Britse kolonie te maken. In oktober 1888 vertrekt Gros met vrouw en kinderen naar Brits Guiana om vandaar voor het eerst van zijn leven naar Counani te reizen. De Britten hebben hem een voorschot van 25 duizend frank voorgespiegeld, maar vlak voor het vertrek beweren ze dat het veiliger is zo’n bedrag niet mee aan boord te nemen. De gouverneur zal het hem in Georgetown uitbetalen. Wat niet gebeurt natuurlijk. Als Gros zich daarna met zijn gezin in Georgetown inscheept op weg naar Counani, blijkt de boot terug te varen naar Londen. Altijd naïef en te goed van vertrouwen geweest.

Gros keert teleurgesteld terug naar Vanves. Hij probeert nog een aantal ruwe dorpsgenoten, paardenknechten en slagers van het abattoir, te ronselen voor een nieuwe expeditie. Maar als de beloofde betalingen uitblijven, takelen zij Gros met stokslagen zo ernstig toe, dat hij op 30 juli 1891 overlijdt, de vlag van Counani over zich heen.  

Op 1 december 1900 verklaart Zwitserland, aangezocht door Frankrijk als bemiddelaar, het hele gebied Le Contesté tot Braziliaans grondgebied.

Het boekje van Bruno Fuligni eindigt met een memorandum van de Grondwettelijke Regering in Ballingschap van de Vrijstaat Counani. Ondertekend door: De President, Hoofd van de regering: Bruno Fuligni.

En waar eindigt Trajane in het hele verhaal? Die krijgt een pensioentje van de Franse overheid en slijt zijn laatste dagen in de bars van Cayenne, in zijn versleten uniform met ongepoetste koperen ankerknopen.

Een eerdere versie van dit verhaal in gepubliceerd in Parbode augustus 2021.