Metamorfose Waalfront

Ten westen van Nijmegen, aan de Waal, vonden vanaf de jaren 1900 grootschalige industriële activiteiten hun plek. Maar de stad groeide en de bedrijfsactiviteiten verdwenen door economische herstructurering en de vraag naar woonruimte. Een verslag van de metamorfose van het Waalfront.

Het Waalfront is 2 kilometer lang en gemiddeld 200 meter breed en wordt na 1880 stukje bij beetje in gebruik genomen door industriële bedrijven. Nijmegen is een vestingstad en mag pas na 1874 buiten de wallen bouwen. In het begin moet de gemeente nog wennen aan de industriële activiteiten. Even buiten de stad mag A. van Seters in 1880 een kunstboterfabriek bouwen op voorwaarde dat de voorgevel ‘in die wijze gebouwd wordt als zijnde overeenkomstig een blok woonhuizen’. In 1900 volgt het slachthuis aan de Waalhaven, in 1909 de Honig-fabriek (op foto met schoorsteen) en langs de uitvalsweg naar Weurt die het Waalfront aan de zuidkant omzoomt, vestigen zich kleinere bedrijven, zoals steenkoolhandel Giesbertz, kinderwagenfabriek Patria, meelhandel Van Lith met een reusachtige silo, transportbedrijf Schraven & Zn en steenhouwerij Van Leeuwe. Hier en daar staat er een woonhuis tussen.

Aangetrokken door de ligging aan de Waal, de nabijheid van Duitsland en een bevolking die de handen uit de mouwen wil steken, groeit de industrie gestaag. In 1960 is bijna de helft van de beroepsbevolking werkzaam in de industrie en behoort Nijmegen na Enschede, Eindhoven en Tilburg tot de vier meest geïndustrialiseerde steden van Nederland.

Koers West

Ruim veertig jaar later, in 2003, gaat de gemeenteraad van Nijmegen akkoord met het visiestuk Koers West. De gebiedsvisie omvat drie delen: herontwikkeling van het Waalfront tot woongebied, aanleg van de stadsbrug De Oversteek en herontwikkeling van de bedrijfsterreinen van de Kanaalhavens. In de praktijk is de transformatie al een tijdje aan de gang. Individuele ondernemingen als expeditiebedrijf Schenker, De Nijmeegse IJzergieterij, Elektroconcern Alewijnse en Papierfabriek Gelderland hebben zich al westwaarts binnen de stad verplaatst. De burelen en persen van dagblad De Gelderlander, die eigenlijk nog maar kort geleden uit de oude binnenstad (Hessenberg) naar de Handelskade aan de Waalhaven zijn verhuisd, zullen het veld moeten ruimen voor een nieuwbouwwijk.

De beslissingen zijn ingegeven door ruimtegebrek en milieuproblemen. Bewonersgroepen roeren zich, ze zijn de stank en verkeersoverlast meer dan zat. De geur van Maggie van de soepafdeling van de Honig valt nog mee, maar de laffe geur van een vleesverwerkingsfabriek went nooit. En al helemaal niet de misselijk makende strontgeur van de open vrachtwagens met varkens, die vanaf de Weurtseweg de Havenweg indraaien. De stank blijft minutenlang in de straat hangen. 

Waalhaeve

Op 4 september 2003 legt de wethouder ruimtelijke ontwikkeling Paul Depla de eerste steen van de 45 meter hoge Panoramatoren, die het boegbeeld zal worden van wooncomplex Waalhaeve. De omvorming van het Waalfront van industrie- naar woongebied is officieel begonnen. 

De Panoramatoren met veertien woonlagen is het eerste gebouw dat je ziet als je vanuit het centrum stadsdeel Oud-West binnenkomt. Het complex van 163 woningen bestaat uit twee delen die aan de Waalhaven ieder een toren hebben, Waaltoren I en II, met elf woonlagen. De eengezinswoningen van het complex liggen aan de achterkant rondom een gesloten binnentuin. Bewoners krijgen in 2006 het idee in grote bakken tien platanen te planten die achttien jaar later een mediterraan beeld oproepen. Als ’s zomers bezoekers de galerij opstappen, staan ze altijd even verwonderd stil. Zo’n groene oase verwacht je niet binnen de grijze steenkolos. Van buiten is de architectuur strak en streng, met grijze bakstenen. Het geeft het complex een sombere uitstraling, maar de bewoners lijken er weinig last van te hebben. De geslotenheid geeft ook een aangenaam wij-gevoel. 

Bouwcrisis

In februari 2007 krijgt het visiestuk Koers West zijn beslag in het Masterplan Waalfront Nijmegen van de gemeente, Rabo Vastgoed, Lodewijk Baljon Landschapsarchitecten en Atelier Zeinstra van der Pol. Het 128 pagina’s tellende document deelt het Waalfront in negen gebieden, met ieder een eigen uitgewerkt programma om de doelstelling van Koers West te realiseren, namelijk de bouw van tweeduizend woningen. Maar op dat moment stort de huizenmarkt in en wordt het plan afgeblazen. 

De gemeente kiest voor een nieuwe ontwikkelingsvisie: geen lang tevoren uitgewerkte schema’s meer, maar een nieuw, publiek/privaat partnerschap. Ontwikkelingsbedrijf Waalfront (een samenwerkingsverband tussen de gemeente en BPD Ontwikkeling) gaat de regie voeren. Ontwikkelingen in ‘de markt’ zullen de koers en keuzes bepalen. In 2012 is het plan de bouw van woningen vanuit twee zijden van het Waalfront uit te rollen. 

Handelskade

Aan de Handelskade aan de haven wordt tussen 2014 en 2018 een massief wooncomplex opgeleverd. Boegbeeld is de prestigieuze woontoren De Lunet, die achttien woonlagen telt. Anders dan bij complex Waalhaeve is de architectuur van de Handelskade speels. Het grote blok is opgedeeld in negen deelgebouwen met ieder een eigen stijl en vorm. Vooral ’s avonds met alle lichtjes heeft de Handelskade een grootsteedse uitstraling en wordt deze in de wandeling ‘Manhattan aan de Waal’ genoemd. 

Koningsdaal 

Heel anders gaat het aan de westzijde van het plangebied. Ontwikkelbedrijf Waalfront ziet financiële toekomst in de bouw van eengezinswoningen met een aansprekende bouwstijl. De architecten komen met een plan voor stadsvilla’s in vier woonlagen, naar het voorbeeld van de herenhuizen in de Nijmeegse Ring van begin vorige eeuw. Ondanks de licht spottende term ‘retro-architectuur’, waarmee het ontwerp ontvangen wordt, verloopt de verkoop van de eerste 45 woningen succesvol en krijgt de architect de opdracht de volgende blokken in dezelfde stijl te ontwerpen. Koningsdaal Zuid wordt een spraakmakende wijk van 220 woningen met fraaie gevels, die op zondagmiddagen veel bekijks hebben. 

Ook de aansluitende bouw van appartementen in Koningsdaal Noord met uitzicht op de Waal valt goed. Ze hebben een voorname uitstraling en gaan prompt aan de haal met de Nijmeegse Architectuurprijs 2021.

Park Fort Krayenhoff

Het park en de woonblokken van Park Fort Krayenhoff , gereedgekomen in 2023, zijn al even bijzonder. De gebouwen met in totaal 42 appartementen en het omringende park hebben een sierlijke uitstraling en vormen een groene enclave in het verder nogal versteende Waalfront. Op deze plek lag ooit Fort Krayenhoff, dat als versterking binnen de Nieuwe Hollandse Waterlinie in 1831 in gebruik werd genomen en een eeuw later weer werd gesloopt. In het huidige park zijn de contouren van het voormalige fort weergegeven in de verhoogde taluds. In het midden van het park is de oorspronkelijke ronde koepel van het fort zichtbaar gemaakt.

Havenkade

Aan de Waalhaven verschijnt tussen 2020 en 2023 nog een wooncomplex met 324 etagewoningen. Het heet Havenkade en bestaat uit acht woonblokken waarvan er drie direct aan het water liggen: Thuishavens 100, Thuishavens 200 en Thuishavens 300. Het eerste omvat een 70 meter hoge toren met 22 woonlagen en 58 appartementen. Anders dan de complexen Handelskade en Waalhaeve, met gesloten binnenruimtes, heeft de Havenkade een open binnenruimte met langs de galerijen hangend groen. Thuishavens 300 bevat een groot aandeel kleine appartementen van 50 m2, voor starters op de woningmarkt.

Blik in de toekomst

De ontwikkeling van het Waalfront is nog in volle gang. De grote blokken grond van het slachthuis zijn begin 2024 verkocht aan BPD Ontwikkeling. De artist impressions van het geplande complex Iris ogen veelbelovend. Het gaat om meer dan driehonderd woningen verdeeld over enkele appartementencomplexen, een toren van 70 meter hoog en gezinswoningen met een tuin. Veel koop, maar ook middel-dure huur en een luxe penthouse op het dak van een van de gebouwen. Na twee jaar vertraging vanwege personeelstekort en gestegen bouwkosten is de belangstelling overweldigend. Er hebben zich vierduizend geïnteresseerden ingeschreven. 

In april 2023 is het nog bestaande deel van het Honig-complex verkocht aan ontwikkelbedrijf Lingotto Nieuwe Honig. In het voormalige fabriekscomplex zaten tussen 2014 en 2022 meer dan 150 creatieve ondernemers. De broedplaats van startende en creatieve bedrijven staat nu leeg. Vele zijn de afgelopen jaren vertrokken naar het nieuwe Nyma-kwartier aan het laatste stukje Waalfront, voorbij de brug de Oversteek. Ze zijn neergestreken in de voormalige bedrijfshallen van de Nyma) en zusterbedrijf Vasim.

In het karkas van de oude Honigfabriek uit 1909 hebben vijf vroegere ondernemers samen met Lingotto nieuwe plannen gemaakt voor 85 woningen en 11.000 m2 commerciële ruimtes. Dit jaar wordt gestart met de renovatie van de oude laagbouw aan de Waal. De nieuwe woontoren wordt in 2027 opgeleverd.

In het resterend gebied tussen complex Iris en Park Fort Krayenhoff zullen nog zo’n vijfhonderd woningen komen. De uitwerking van deze plannen zal in 2024-2025 verder worden opgepakt.

In amper twintig jaar tijd zijn er aan het Waalfront een kleine tweeduizend woningen bijgekomen. Nijmegen West kreeg daarmee een geheel nieuwe dynamiek. Wie destijds onder het Hezelpoort-viaduct Oud-West binnenkwam, zag een rommelige Weurtseweg met daarachter een industriewijk waar je alleen kwam als je er beslist moest zijn. Contact met de rivier was nauwelijks mogelijk. Anno 2024 zijn er aan de Waalhaven drie uitgaansplekken en is het meer dan een eeuw oude café De Industrie aan de Weurtseweg omgetoverd tot een eigentijdse horecagelegenheid, die de gasten ’s avonds met vrolijke lampen binnenlokt.