Migratie, zullen we het daar eens over hebben?

Migratie. Met extra voorzichtigheid wordt het aangesneden in de klas. Het onderwerp hoort bij aardrijkskunde, maar voor veel docenten is het niet makkelijk te behandelen. Thijs van Manen schreef in Geografie februari 2021 al over het onderwerp vanuit het perspectief van leerlingen. Ik sprak vijftien docenten van verschillende scholen over hun ervaring met het onderwerp migratie.

Migratie is een actueel thema dat leidt tot maatschappelijk en politiek debat. De meningen erover zijn verdeeld; mensen hebben er verschillende ervaringen mee. Deze verdeeldheid kan mensen lijnrecht tegenover elkaar zetten. Kortom, migratie als maatschappelijk thema is een controversieel onderwerp. Belangrijk hierbij is om onderscheid te maken: aan de ene kant is er het proces van migratie waar feiten en verklaringen voor zijn, aan de andere kant de maatschappelijke discussie waar we te maken hebben met meningen en ervaringen. Dit laatste is controversieel.

Alert zijn

De maatschappelijke discussie kan doorwerken in de klas. Leerlingen krijgen een mening mee vanuit huis of van vrienden, die zij in de klas kunnen laten horen. Verschillende meningen kunnen leiden tot confrontaties in de klas en dat kan voor een docent lastig zijn. Daarnaast beseffen docenten dat het onderwerp bij sommige leerlingen erg gevoelig kan liggen, met name leerlingen die zelf een migratieachtergrond hebben. Zij zijn daarom extra voorzichtig, letten goed op hun woorden en zijn alert op (lichaams)taal. Zoals ook Guido, aardrijkskundedocent op havo en vwo: ‘Ik denk op een bewustere manier na hoe leerlingen kunnen reageren op het onderwep, voordat ik mijn les begin. Zeker omdat ik weet dat het een gevoelig onderwerp is. Dat maakt het anders om er les over te geven.’

Bijna alle docenten zien migratie als maatschappelijk controversieel onderwerp, maar omschrijven het niet als zodanig in de klas. Toch laat een aantal weten wel wat beter op te letten, zoals deze onderbouwdocent die graag anoniem wil blijven: ‘Je moet als docent goed op je woorden passen. Geen verkeerde woorden gebruiken, want dan staan sommige kinderen op hun achterste benen. Of, wat ook gebeurt tegenwoordig, je krijgt een mail van ouders.’

Jan, docent in Rotterdam, ziet migratie als een controversieel onderwerp maar vindt het niet lastiger dan een ander onderwerp: ‘Het is natuurlijk geweldig interessant om dit met leerlingen grondig uit te zoeken en met hen te discussiëren, om alle kanten van de medaille eens uitgebreid onder de loep te nemen. Dat is juist heel leuk.’

Diversiteit in de klas

De mate van diversiteit in een klas bepaalt mede hoe de les over migratie verloopt. Docenten die weinig met diversiteit te maken hebben op hun school vertellen dat spreken over migratie eigenlijk geen confrontaties oplevert of moeilijkheden met zich meebrengt. Het onderwerp leeft dan niet echt bij de leerlingen. Leerlingen hebben er vaak geen (beargumenteerde) mening over. Deze docenten verwachten wel dat het lastiger wordt om te behandelen als de diversiteit toeneemt. Het roept dan bij meer leerlingen (felle) reacties op, denken ze.

Docenten die wel te maken hebben met diversiteit in hun klas, maken hiervan vaak gebruik in de les. Als een leerling dat goed vindt, wordt zijn/haar ervaring ingezet in de les. Een leerling kan zelf een presentatie geven, expliciet om zijn/haar mening gevraagd worden of op een andere manier aan de klas laten zien waar hij/zij vandaan komt. Volgens de docenten leidt dit tot meer begrip tussen de leerlingen onderling. Dit komt met name doordat zo’n presentatie al heel wat vooroordelen weg kan nemen en het onderwerp dichterbij de leerlingen brengt. Nellie, zij geeft les in Spijkenisse aan mavo- en havoklassen, verwoordt dit treffend: ‘Als iemand hier kan vertellen: “ik woonde in Afghanistan, maar we zijn gevlucht omdat mijn vader is vermoord”, dan snapt iedereen dat het heel fijn is als je naar een ander land kan.’

Nieuwe perspectieven

Een andere veelgenoemde manier van omgaan met het onderwerp migratie is om de leerlingen vanuit een andere hoek te leren denken. Zo begint Nellie haar les met een foto van Koning Willem-Alexander: ‘Want, laten we eerlijk zijn, dat is de meest bekende allochtoon (zie kader) die we hebben. Je bent allochtoon als één van je ouders uit het buitenland komt. Met zo’n voorbeeld neem je gelijk al de wind uit de zeilen.’ Ook kun je kolonialisme uitleggen als een mogelijke oorzaak van migratie, of je kunt iets vertellen over Nederlandse migranten die na de Tweede Wereldoorlog naar bijvoorbeeld Canada gingen of boeren die nu naar elders in Europa vertrekken.

Een aantal docenten laat leerlingen zelf uitzoeken waar zij vandaan komen en in welke landen hun achtergrond ligt. Zo wordt het onderwerp wat luchtiger en minder politiek beladen.

Rob, docent in Heerhugowaard vertelt: ‘Het is eigenlijk heel simpel, als je verplaatst in de ander, dan is het (migreren, red.) goed uit te leggen. Bij het vak aardrijkskunde zijn de verschillen in de wereld een belangrijk onderwerp. En er is nog een belangrijke theorie dat onze rijkdom is gebaseerd op andermans armoede. Dat zet ook wel aan het denken.’

Feitelijke aanpak

Docenten zijn het erover eens dat het bijbrengen van feitenkennis over migratie bij leerlingen belangrijk is. Het verschil zit met name in hoeveel ruimte een docent ervaart en neemt om over het onderwerp migratie als controversieel onderwerp te spreken en eventueel te discussiëren.

Met name docenten die werken op scholen met weinig diversiteit kiezen vaak voor het enkel feitelijk beschrijven van het proces van migratie. Voorbeelden hiervan zijn de push- en pullfactoren en het laten zien van de verschillende migratiestromen. Zij zijn van mening dat dit het onderwerp minder of niet controversieel maakt waardoor het geen problemen oplevert in een les. Er wordt bijvoorbeeld niet over gediscussieerd. Zo ook Jan, docent in de bovenbouw, die feiten het allerbelangrijkst vindt: ‘We zijn er bij geografie niet zozeer voor om alle meningen de ruimte te geven en dat maar allemaal tegen elkaar te zeggen. We richten ons vooral op de feiten. Het gaat er om kennis van de processen te krijgen in plaats van een mening over mensen te hebben.’

Hoewel dit ervoor kan zorgen dat er geen moeilijke situaties ontstaan, leert dit leerlingen niet om te discussiëren, wat juist wel een van de doelen van het behandelen van controversiële onderwerpen is (zie kader) en van (wereld)burgerschapsvorming.

De meeste docenten kondigen het onderwerp overigens niet aan als controversieel of waarschuwen de leerlingen niet vooraf. Ook Guido doet dit niet: ‘Ik benoem niet zozeer letterlijk dat het controversieel is maar ben wel alerter op hoe leerlingen reageren.’

Begrippen die bij het onderwerp migratie horen kunnen voor leerlingen al heel beladen zijn. Over veel feitelijke begrippen bestaan namelijk al (waarde)oordelen, zoals de oude begrippen ‘autochtoon’ en ‘allochtoon’. Een mavo- en vwo-docente pakt dat aan door leerlingen hun rechterhand op te laten steken als hun vader Nederlands is en hun linkerhand als hun moeder Nederlands is. Op deze manier zijn de begrippen ‘mensen met een Nederlandse achtergrond’ (voorheen autochtoon) en ‘mensen met een migratieachtergrond’ (voorheen allochtoon) uitgelegd op een ‘menselijke’ manier.

Advocaat van de duivel

Soms komt een gesprek over migratie niet op gang. Dit zien vooral docenten op ‘witte’ scholen gebeuren. Een aantal van hen kiest ervoor om advocaat van de duivel te spelen om de discussie op gang te brengen, door zelf een controversieel standpunt in te brengen. Het voornaamste doel van discussiëren is volgens de docenten om leerlingen eigen standpunten te laten vormen, uit te dagen verder te denken en daar vervolgens op een respectvolle manier over te spreken. ‘Als je met elkaar op het scherpst van de snede gaat discussiëren dan kom je uiteindelijk wel bij de kern. Juist dan moet je niet blijven steken in een boodschap of in een zendend verhaal. Je kan met elkaar de discussie aangaan, dan heb je veel meningen, maar laat leerlingen ook maar eens uitzoeken hoe nou echt de vork in de steel zit. Klopt het wat er staat en wat ik hoor?’

Migratie is niet voor elke docent een controversieel onderwerp. Opvallend is dat sommigen zeggen het niet als controversieel te ervaren, maar wel hun houding aanpassen. Ik heb slechts 15 docenten geïnterviewd, dus op basis van dit artikel of mijn onderzoek kunnen geen algemene conclusies getrokken worden. Het is wel duidelijk dat migratie voor sommige docenten een heel lastig onderwerp is om te behandelen en voor anderen juist leuk en uitdagend.

Lesgeven over migratie kan een hele uitdaging zijn, zeker als je in de klas te maken hebt met veel diversiteit. Maar mag dat een reden zijn om het er dan maar beperkt over te hebben? Vanuit het perspectief van (wereld)burgerschapsvorming is het belangrijk om met leerlingen over controversiële onderwerpen te spreken. Zo ontwikkelen leerlingen zich tot (wereld)burgers die over zulke onderwerpen kunnen spreken op een inhoudelijke en respectvolle manier. Zoals Nellie het omschrijft: ‘Ik denk dat je jezelf een aantal dingen af moet vragen als je migratie een lastig onderwerp vindt. Waarom vind ik dat lastig? Hoe kan ik dat op een goede manier aanpakken? En als ik dat niet kan, kan iemand mij daar dan misschien bij helpen?’

Dus: migratie, zullen we het daar eens over hebben?

BRONNEN

• Janse, M. (2020). Lesgeven over migratie: Lesgeven over migratie als controversieel onderwerp in het voortgezet aardrijkskundeonderwijs (bachelor scriptie).
• Oulton, C., Dillon, J., & Grace, M. M. (2004). Reconceptualizing the teaching of controversial issues. International Journal of science education, 26(4), 411-423.
• Wales, J., & Clarke, P. (2005). Learning Citizenship: Practical Teaching Strategies for Secondary Schools. Routledge.