Nederland waterland

Afscheid nemen kan in stilte of met luide trom. Met Nederland waterland – een geschiedenis in 100 oude kaarten kiest Reinder Storm samen met zijn vrouw Marieke van Delft voor het laatste. Bij zijn afscheid als conservator van museum Allard Pierson verblijdt hij de lezer met een heerlijke selectie kaarten uit de collectie van de Universiteit van Amsterdam.

Het boek belooft de lezer honderd kaarten, maar het zijn er veel meer. Het verhaal van Nederland en het water wordt weliswaar verteld aan de hand van honderd kaarten, maar in een poging ze te tellen, kwam ik vóór kaart 15 al tot zestig exemplaren. Kortom, in dit boek zijn er honderden bijeengebracht, netjes gegroepeerd rond de genoemde hoofdkaarten.

Waterstaatgeschiedenis

De ordening van zo’n grote hoeveelheid kaarten is altijd lastig; moet dat op regio, thema of chronologisch?. Storm en Van Delft hebben voor het laatste gekozen. Van 11.700 v.Chr. (‘Nederland in het holoceen’) tot aan 2120 (‘Een gevoel van hoop’). Dat leidt soms tot thematische sprongen, zoals van zee naar rivier, en vele pagina’s tussen verwante onderwerpen. Zo zitten er tussen ‘Afsluiting van de Zuiderzee – Een ontwerpkaart van Cornelis Lely (1892)’ en ‘Ooit heette het Urkerland – Een vroege kaart van de Noordoostpolder (1946)’ 71 pagina’s. Maar het stoort niet, mede doordat thema’s vaak tijdgebonden zijn en de atlas een prachtig beeld van het veranderende denken over water voorschotelt. De waterstaatgeschiedenis wordt populair benaderd, zonder veel detail. Da’s misschien jammer voor geografen, maar voor de meeste lezers vormt dit een voldoende basis. 

Soms blijkt het toch niet eenvoudig het verhaal chronologisch te vertellen. Neem de aanleg van de Amsteldiepdijk of Korte Afsluitdijk (1924), een dam van 2,5 kilometer die het Amsteldiep afsluit en loopt van de Van Ewijcksluis op het Noord-Hollandse vasteland naar het westelijke deel van Wieringen en die diende als voorbeeldproject voor de grote Afsluitdijk. Dit onderwerp blijkt veel uitvoeriger te worden behandeld bij een kaart van Wieringen uit omstreeks 1700 dan bij de ontwerpkaart Afsluiting van de Zuiderzee (1892) van Cornelis Lely en Het Noord-Hollands rampgebied in kaart (1916). Ben je dus geïnteresseerd in een specifiek onderwerp, dan kom er je niet met globaal doorbladeren. 

Schenkenschans 

Om te illustreren hoeveel verschillende soorten (prachtige) kaarten de atlas bevat – en omdat ik toevallig zelf in die buurt woon –  zoomen we in op een kaart van het beleg van de Schenkenschans uit 1599. Schenkenschanz is tegenwoordig een dorpje met honderd inwoners ten noorden van Kleef, op een schiereiland in de Rijn. In december en januari raakt het nogal eens afgesneden van de buitenwereld door hoogwater. Het dorp zelf blijft droog, want het ligt hoger dan de omringende weilanden, op een voormalig eiland. In de 16e eeuw lag dit eiland op de plek waar de Rijn zich splitste in de Waal en de Nederrijn. 

Graaf van Leicester Robert Dudley, landvoogd na de moord op Willem van Oranje, en later prins Maurits zagen het grote strategische belang van deze plek en bouwden er een schans en later een fort. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog werd de schans diverse malen door de Spanjaarden belaagd, in het voorjaar van 1599 bijvoorbeeld door Spaanse troepen onder leiding van Francesco de Mendoza. Die had al diverse steden in Oost-Nederland veroverd en wilde vanuit Duitsland Gelderland innemen. De kaart toont de situatie tijdens het beleg. In het midden ligt de Schenkenschans op het eiland, in de splitsing van de rivier. De troepen van prins Maurits staan klaar om de aanval op te vangen. Zelf rijdt hij op zijn paard over de brug richting het vurende geschut. Ondanks de Spaanse militaire overmacht brak Mendoza het beleg af. De schans bleef in handen van Maurits. 

De Schenkenschans gold sindsdien als onneembaar. Maar zoals dat gaat, werd deze in 1635 bij verrassing alsnog door de Spanjaarden ingenomen. Een jaar later al wist prins Frederik Hendrik het eiland weer terug te winnen. Niet door strijd, maar door het af te sluiten van bevoorrading. Ook hiervan is een kaart opgenomen in de atlas. Daarop is te zien dat het eiland inmiddels was verbonden met het vasteland. Door veranderingen in de loop van de Rijn in de 18e eeuw ging de strategische positie verloren. Wat rest is een locatie voor kleinschalig dagtoerisme.

Gelderse vallei 

Door naar een historische kaart over waterveiligheid. Centraal staat een slaperdijk in de provincie Utrecht. Een slaperdijk dient als extra beveiliging voor het geval een reguliere dijk bezwijkt. Een dergelijke slaperdijk werd in het midden van de 17e eeuw aangelegd in de Gelderse vallei. Dit gebied ligt tussen de stuwwallen van de Utrechtse Heuvelrug en de Veluwe, met in het zuiden de Nederrijn en in het noorden de toenmalige Zuiderzee. Net als in zo veel andere streken in Nederland lag er hoogveen. Dat vormde een soort waterscheiding. Het zuidelijk deel van de vallei waterde af op de Nederrijn, het noordelijke op de Zuiderzee. 

Toen het veen in de 16e eeuw werd afgegraven om er turf van te maken, klonk het land in door het afwateren van het veen en daalde het maaiveld. Langs de noordoever van de Nederrijn lag de Grebbedijk. Als deze het zou begeven, zou de hele Gelderse vallei overstromen. Ook waren er door de bodemdaling hoogteverschillen ontstaan: het zuiden was hoger dan het noorden en het oosten hoger dan het westen. In januari 1573 werd de vrees bewaarheid: de Grebbedijk brak door, waarna het water naar het noorden en het westen stroomde en zelfs Amersfoort bereikte. Ook in 1595 en 1651 overstroomde de Gelderse vallei.

Daarop besloot de provincie Utrecht eigenhandig in te grijpen. Men had genoeg van de tegenwerking van ingezetenen van hoger gelegen gebieden, waarbij vooral Wageningen steeds dwars lag. Om Amersfoort en omgeving te beschermen, legden de Utrechters een noordoost georiënteerde dwarsdijk aan. In 1653 was deze slaperdijk klaar. Op de kaart is deze gemarkeerd als bruine lijn van het Egelmeer (linksboven) tot aan de Emminkhuizer Engh. Rechts daarvan loop de lijn door tot Hoogte van Gelderland (rechtsboven). De bijna verstopte inzet rechtsonder toont de Grebbedijk tussen Wageningen en De Heymenberg. De laatste kennen we tegenwoordig als Grebbeberg.

De kaart is in 1705 vervaardigd, een halve eeuw na de aanleg van de dijk, op verzoek van het College tot Directie van de Slaperdijk, een waterschap in de provincie

Utrecht. Vermoedelijk wilde het college met de kaart de exacte grenzen vastleggen vanwege een conflict over houtkap. Maar er was nog een probleem. De heer van Renswoude, Frederik Adriaan van Reede, had een kanaal laten graven om zijn park meer allure te geven. Hij wilde dat kanaal vullen met water uit de Lunterse beek, die aan de andere kant van de dijk liep. Daarvoor zou er een doorlaat moeten komen en dat zou de slaperdijk kunnen verzwakken. De bezittingen van de heer van Renswoude zijn gedetailleerd weergegeven, dus misschien had hij iets te maken met de opdracht tot deze kaart. 

De slaperdijk behield lang zijn functie. Vanaf het midden van de 18e eeuw werd hij onderdeel van de Grebbelinie, tegenwoordig zijn delen van de dijk in gebruik als weg en wandelpad.

Waddenzee 

Misschien wel de mooiste kaart in de atlas, en favoriet van Reinder Storm, is slechts 75 jaar oud en betreft een bijlage bij het Tijdschrift van het Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap. Een echte KNAG-kaart van de Waddenzee. Tot de voltooiing van de Afsluitdijk in 1932 was de Waddenzee geen duidelijk afgebakend gebied zoals we dat nu kennen. Het werd beschouwd als het noordelijk deel van de Zuiderzee. De afsluiting daarvan gaat hand in hand met het ‘ontstaan’ van het begrip Waddenzee. 

Het accent in de kaart ligt nadrukkelijk op de zee. De kaart toont naast de diepte van het water in tinten blauw enkel kwelder, landaanwinningswerken en bij gemiddeld laagwater droogvallende gronden. Als tekst staat op de hele kaart enkel vermeld: Texel, Vlieland, Terschelling, Ameland, Schiermonnikoog en Borkum. Wat vooral opvalt, is dat de hele Noord-Hollandse, Friese en Groningse kust leeg is. Er staat geen enkele naam en op de Afsluitdijk na is geen enkele weg of stad ingetekend. Het land is volkomen leeggelaten. Zo zonder spoor van menselijk handelen lijkt het een eerbetoon aan het natuurgebied. En dat vóór de opkomst van de milieubeweging in de jaren 1960 en de verschijning van een rapport als Grenzen aan de groei van de Club van Rome in 1972. Deze kaart van de Waddenzee maakt deel uit van het verslag van een Waddensymposium, dat in 1949 werd gehouden op initiatief van geoloog Philip H. Kuenen. Deze wetenschapper, met mariene geologie als specialisme, bracht een aantal collega’s bijeen die zich allemaal op de een of andere manier bezighielden met vraagstukken in het Waddengebied omtrent hydrografie, temperatuur en zoutgehalte, eb- en vloedgeulen, waterbeweging en bodemreliëf, sedimentatie enzovoort. In reactie op het Waddensymposium verscheen in 1950 de Leeuwarder Courant een artikel waarin expliciet werd stilgestaan bij de mogelijkheid een deel van de Waddenzee in te polderen. Misschien heeft deze kaart er wel toe bijgedragen dat van deze plannen niets is terechtgekomen.

Kerstmis

Naast de drie besproken kaarten staat er nog veel meer moois in deze atlas. Nogmaals, voor een wetenschappelijke analyse van de Nederlandse waterstaatsgeschiedenis zijn er meer doorwrochte werken. Maar om te genieten van mooie cartografie, vergezeld van prettig leesbare beschrijvingen van zowel de kaartbeelden als de problematiek die ze tonen, is dit boek een aanrader. En zo worden we met de feestdagen in zicht toch weer verleid tot de aankoop van een mooie atlas. 

• Van Delft, M., & Storm, R. (2025). Nederland waterland – een geschiedenis in 100 oude kaarten. 408 p. Lannoo, Tielt, België. Tot eind december € 59, na 1 januari € 79.