Poolrivier en buurtschap

Langs de oostrand van Nederland weet je soms niet of je per ongeluk de grens al bent overgestoken. Babberich, Belfeld, Kotten en Bruchterveld zijn maar een paar voorbeelden van namen die je doen denken dat je in Duitsland bent. Een ander mooi voorbeeld is Siebengewald, verstopt achter de Maasduinen in het noorden van Limburg. Van oorsprong onderdeel van Gelre maar sinds het einde van de middeleeuwen behorend tot het graafschap Kleve. Door uitruil van land na de Franse Tijd (1817) is Siebengewald definitief onderdeel geworden van Nederland. Mijn verhaal gaat echter over een oud, aanpalend buurtschap dat elke fysisch geograaf wel kent, maar dat niet meer terug te vinden is op de kaart. Een straatnaam in het dorp Siebengewald is enkel wat rest.

Veel landschapsbeschrijvingen van de Nederlandse zand- en oostelijke riviergebieden beginnen met de ijstijden. Ze gaan over stuwwallen, grondmorenen, dekzand en brede vlechtende poolrivieren. De geologie komt vaak uitgebreid aan bod en bij het beschrijven van de samenstelling van de ondergrond komen dan meerdere bekende en onbekende plaatsnamen voorbij. Dit is het gevolg van de afspraak om formaties, laagpakketten en lagen een topografische naam mee te geven. Zoals de Formatie van Boxtel en het laagpakket van Gieten, om bij de ijstijden te blijven. Meestal is de plaats snel terug te vinden op de topografische kaart en is de relatie tussen afzetting en naam eenvoudig te leggen. De geologische geschiedenis van de naamgevende locatie is nauw verbonden met deze afzetting. In de omgeving van Boxtel treffen we bijvoorbeeld laat-pleistocene dekzanden aan, die behoren tot de Formatie van Boxtel.

Een uitzondering is de naam van het zeer dikke pakket met grof zand, grind en oude rivierklei dat aan het einde van het Pleistoceen is afgezet in de brede vlechtende riviervlakte van de Rijn: de Formatie van Kreftenheije. Hoewel veel namen uit de stratigrafie sinds 2003 zijn verdwenen (Calais, Duinkerke, Twente), is Kreftenheije gebleven. Volgens DINOloket verwijst deze naam naar een boerderij net over de grens bij Siebengewald, maar onderzoek op Topotijdreis leert ons iets anders. In 1958, het jaar van de eerste formele beschrijving van de formatie, is op de topografische kaart nog het Nederlandse buurtschap Kreftenheije aangegeven, maar in 2020 is het verdwenen. Wat rest, is een straat in Siebengewald met de naam Kreeftenheide. Het voormalige Kreftenheije is de plek waar ooit de Rijn als brede, snelstromende poolrivier het grondgebied van Nederland kwam binnenstromen. Met het blote oog is dat niet meer te zien, maar op de geomorfologische kaart en de bodemkaart is dit waarneembaar door de combinatie van legenda-eenheden terrasvlakte en oude rivierkleigronden. Het is te hopen dat bij de volgende grote aanpassing van de stratigrafie van Nederland de naam Kreftenheije blijft bestaan. Al was het maar om toekomstige geografen te blijven interesseren voor de topografie.