Verschoven grens bij Nijmegen

Wat is dat voor ding, vraag je je af als je van Groesbeek naar Kleef in Duitsland rijdt. Aan de rechterkant van de weg in het dorp Wyler staat een grijze ruïne, de ramen eruit, wat rest zijn verroeste tralies. Er groeien volwassen berkenbomen op het dak, dus het moet er al heel lang zo bij staan.

Wyler ligt vlak bij de Nederlands-Duitse grens. Pal op die grens, waar nu twee gebouwtjes van een Duits reisbureau staan, was vroeger de grenspost Groesbeek. Tot 1992, toen het Schengenverdrag werd gesloten, stonden hier Nederlandse en Duitse douanebeambten paspoorten te controleren. ’s Avonds na acht uur was de grens gesloten. Dan moest je omrijden via het dorp Beek bij Nijmegen. Een mooie route overigens, dwars over de stuwwal.

De grenspost functioneerde vanaf 1 augustus 1963. Vóór die datum liep de grens hier anders. Voor de oorzaak moet je terug naar het begin van de Tweede Wereldoorlog en de Duitse bezetting van Nederland.

De verbinding per stoomtrein tussen Nijmegen en Kleef liep destijds via Groesbeek. Per auto en fiets was de route via de oude Rijksstraatweg korter. Dit was een smalle klinkerweg die door de dorpen Ubbergen en Beek in Nederland en Wyler in Duitsland voerde. De grenspost stond kort na de afslag in Beek die steil omhoog voerde naar Berg en Dal. De Rijksstraatweg liep na de grenspost gewoon door, maar wel onder een andere naam. Iets verderop kruiste de grens de weg opnieuw, waar een smalle zandweg vanaf de stuwwal omlaag kwam uit het Keteldal. De grens maakte hier een rechte hoek en liep naast de weg onder langs de steile helling van de stuwwal, de Wylerberg, die hier Duits grondgebied was. Aan de andere kant van de weg, de noordkant, stonden huizen op Nederlands grondgebied. Dit stukje van Beek heet Smorenhoek. De bewoners moesten een speciaal pasje hebben als ze hun huis uit gingen, want ze stonden dan op Duits grondgebied. Tijdens de bezetting in de Tweede Wereldoorlog plaatsten de Duitsers een hoog ijzeren hek langs de weg, dwars door de voortuinen van de Nederlandse huizen. De gemeente Ubbergen heeft toen speciaal voor de bewoners, in oorlogstijd, een weg achter de huizen aangelegd.

Annexatie
Na de bevrijding in mei 1945 ontstond bij de Nederlandse overheid het idee dat Nederland voor de geleden schade onder andere gecompenseerd moest worden met een forse gebiedsuitbreiding ten koste van Duitsland (zie Geografie mei 2012). Er waren plannen om een brede strook langs de grens in Niedersachsen bij Nederland te trekken. Naar het zuiden toe zou zelfs Düsseldorf Nederlands moeten worden. Het betrof een gebied van ongeveer 5000 km2. De vraag was of de Duitse bewoners van die gebieden Nederlanders moesten worden of gedwongen moesten verhuizen naar oostelijker gelegen delen van Duitsland. Al gauw oordeelde men dat dit wel heel rigoureuze maatregelen waren, vergelijkbaar met de Duitse plannen in de oorlog om de Nederlanders uit hun land te verbannen. Bovendien waren de geallieerde bezetters van Duitsland mordicus tegen een omvangrijke annexatie van Duits grondgebied door Nederland.

Grenscorrectie
Toch verdwenen de ideeën voor gebiedsuitbreiding van Nederland niet helemaal in de prullenbak. Het sleutelwoord werd ‘grenscorrectie’. Een internationale ‘demarcatiecommissie’ bepaalde dat de Nederlandse aanspraken niet méér mochten omvatten dan een reeks kleine grenswijzigingen langs de hele Nederlands-Duitse grens, bedoeld om een ongemakkelijke verkeerssituatie op te heffen of een waterstaatkundige verbetering door te voeren. Slechts drie annexaties van enige omvang konden door de beugel. Van noord naar zuid: (1) de grensinham bij Babberich; dit werd het drostambt Elten, 19,54 km2 met 3255 inwoners; (2) de Wylerberg bij Beek en Ubbergen, 1,25 km2 met 170 inwoners; (3) de Selfkant bij Sittard, 41,34 km2 met 5665 inwoners.

Op 23 april 1949 waren de correcties een feit. De grens bij Beek werd op drie plekken iets naar het oosten verlegd. Een bocht in de grens ten westen van het Duitse dorp Zyfflich werd rechtgetrokken langs de Querdamm, een dijk dwars op de stroomrichting van de Waal bij Erlekom, die moet verhinderen dat de Nederlandse Ooijpolder overstroomt als stroomopwaarts in Duitsland de rivierdijken zouden doorbreken. De beboste stuwwal van de Wylerberg, tot die tijd een vreemde Duitse inham, werd bij Nederland getrokken. En een smalle strook aan de westkant van het dorp Wyler kwam bij Nederland, waardoor de grens voortaan vlak langs de kern van het dorpje kwam te lopen en de rijksweg vanuit Nederland pas in Wyler de grens ging kruisen.

Gesteggel
De grenspost in Beek werd verplaatst naar Wyler. Er werd een nieuw gebouw neergezet voor de afhandeling van douaneformaliteiten. Het was een lang grijs gebouw, veel groter dan de grenspost in Beek, met diverse kantoren en een voor die tijd ruime parkeerplaats. Voor vrachtauto’s werd aan de overkant van de weg nog een kleinere controleplek aangelegd met een overkapping. Het leek een beetje op een spoorwegperron. De vrachtauto’s konden daar de goederen neerzetten voor de douanecontrole. Ik herinner me nog dat ik daar in 1962 op een motor langs kwam en mijn paspoort moest laten zien.

Voor de bewoners van de Smorenhoek was het gedoe met de grens eindelijk opgelost. Die liep niet meer dwars door hun voortuinen. De Rijksstraatweg ging voortaan door tot in Wyler. Later werden de bewoners verlost van het steeds drukker wordende verkeer naar Duitsland door de aanleg van een rondweg aan de buitenkant van Ubbergen en Beek.

De bewoners van de correctiegebieden waren echter niet gelukkig met de veranderingen. Ze werden van de ene dag op de andere Nederlanders zonder verhuisd te zijn. Ook op overheidsniveau waren de Duitsers geïrriteerd over het verloop van de onderhandelingen. Er werden dan ook voortdurend pogingen ondernomen om de gebieden terug te krijgen. De burgemeester van het dorpje Zyfflich protesteerde bij de bondskanselier in Bonn dat de boeren een deel van hun landerijen, die in het correctiegebied van de Querdamm lagen, kwijtgeraakt waren. Uiteindelijk drong het in Den Haag door dat de verstandhouding tussen Duitsland en Nederland er zo niet beter op was geworden. Een commissie beraadde zich op een compromis. Op 8 april 1960 tekende de Nederlandse minister van Buitenlandse Zaken Joseph Luns en zijn Duitse collega Heinrich von Brentano in Den Haag een nieuw verdrag:  de drie grote correctiegebieden zouden terugkeren in de Duitse schoot.

Alleen het geannexeerde stukje ten westen van de Querdamm en ook de Wylerberg bleven buiten het verdrag. Een Nijmeegse lobby had erop gehamerd dat Nijmegen het fraaie bosgebied op de heuvel nodig had voor de recreatie. Daarom werd de grens bij Wylerberg voor de tweede keer sinds de oorlog veranderd. De inham van de Wylerberg bleef Nederlands, maar ten oosten van het bosgebied kreeg de grens een zigzag verloop tussen de Rijksstraatweg en de zuidelijker gelegen Oude Kleefse Baan.

Op 1 augustus 1963 werd de grenswijziging een feit. Ik herinner me nog dat op die datum een nieuw bordje ‘Bundesrepublik Deutschland’ aan het einde van de Oude Kleefse Baan bij de grensovergang werd geplaatst. Er kwam daar een nieuw grenskantoor voor de douanepost Groesbeek. De grenspost in Wyler verhuisde naar een nieuw grenskantoor aan de voet van de stuwwal ten oosten van Beek. De oude kantoren in Wyler werden verlaten en raakten in verval. In juli werd bekend dat sloop van het gebouw aanstaande is.

Curiositeit
De oude grens is als curiositeit in Beek bewaard gebleven. Er zijn tien grensstenen blijven staan langs de oude Rijksstraatweg. De eerste stenen paal staat tegenover het Keteldal. De overige stenen leunen tegen de gevels van de vooroorlogse huizen. Daaraan kun je zien dat de voorgevels van die huizen op de grens stonden. Later zijn er nog enkele nieuwe huizen langs de Rijksstraatweg gebouwd. De gevels zijn iets naar achteren neergezet, zodat ze een voortuintje hebben. Nog twee oude grensstenen staan nu in het kleine plantsoen ervoor. De ruzie met Duitsland is bijgelegd. Maar al eerder stond op de oude grens in het Keteldal een houten wegwijzer met de tekst 'Laat Vriendschap heelen Wat Grenzen deelen'. Een mooie herinnering.