Een van de eerste daden van Ramaphosa als president was de commissie-Zondo instellen. Deze moest onderzoek gaan doen naar de beschuldigingen van state capture en naar corruptie en fraude in de publieke sector, inclusief de staatsorganen. De verhoren van de commissie zijn gestart in augustus 2018. Hoe nauw de banden waren tussen (ex-)president Zuma en het bedrijfsleven bleek uit het verhoor van het voormalige ANC-parlementslid Vytjie Mentor. Zij verklaarde dat zij in 2010 van de Guptas, een steenrijke zakenfamilie met wie Zuma een warme relatie onderhield, het aanbod kreeg om minister van Public Enterprises te worden. Op voorwaarde dat zij als minister zou regelen dat South African Airlines niet langer zou vliegen op India en dat deze route voortaan exclusief bediend zou worden door Jet Airways, de vliegmaatschappij van de Guptas. Het aanbod werd haar gedaan ten huize van de zakenfamilie in Johannesburg, een paar dagen voordat Zuma de zittende minister van Public Enterprises zou ontslaan. Zuma bevond zich tijdens het aanbod in een belendende kamer in hetzelfde huis. De Guptas hebben toegegeven dat ze Mentor dit aanbod gedaan hebben; Zuma zegt zich er niets van te herinneren. Andere verhoren van de commissie-Zondo maken duidelijk hoe er in de voorbije jaren op stuitende wijze, door fraude bij aanbestedingen, witwasserij, omkoping en valse declaraties, miljarden Rand aan gemeenschapsgeld zijn verdwenen in de zakken van Zuma en zijn familie, regeringsfunctionarissen en hoge ambtenaren. En hoe er bij staatsbedrijven als South African Airlines en elektriciteitsleverancier Eskom zo veel geld achterover is gedrukt dat deze in feite failliet zijn. Herhaaldelijk zijn er overal in het land load sheddings: van te voren aangekondigde periodes van twee tot drie uur dat er geen stroom is. Door alle gegraai heeft Eskom geen geld meer om te investeren in de noodzakelijke modernisering van elektriciteitscentrales. In die twee tot drie uur zonder stroom komen fabrieken, winkels, horeca en universiteiten stil te liggen. Zo’n stroomstop kost het land volgens de Zuid-Afrikaanse nieuwssite News24 op één dag 5 miljard Rand, ruim 30 miljoen euro.
ANC zal ondanks Zuma meerderheid behouden
Op 8 mei zijn er in Zuid-Afrika verkiezingen. Het ANC regeert het land al 25 jaar op basis van een absolute meerderheid. Volgens de laatste peilingen zal dat ook de komende vijf jaar zo zijn. Daar zag het ruim een jaar terug niet naar uit. Heeft het opzij schuiven van de corrupte president Zuma en de installatie van technocraat Ramaphosa dan toch het beoogde effect gehad?
Eind april 1994. Lange rijen enthousiaste, zwarte kiezers wachten overal in Zuid-Afrika op hun beurt; voor het eerst in hun leven mogen ze stemmen. Blanke kiezers schuiven geduldig mee in de rij; ook voor hen is een nieuw tijdperk aangebroken. Na vier jaar van taaie onderhandelingen tussen het ANC (African National Congress) en het apartheidsregime en nadat het land ternauwernood ontsnapt is aan een bloedige burgeroorlog, zijn er voor het eerst democratische verkiezingen. Blank en zwart omarmen de verzoening en de vergeving die Nelson Mandela steeds weer predikt, en iedereen is vervuld van hoop op een mooie toekomst voor wat aartsbisschop Desmond Tutu de rainbow nation noemt. Het ANC, de partij die na een jarenlange strijd het land bevrijd heeft van het juk van de apartheid, haalt bij die eerste democratische verkiezingen in 1994 bijna twee derde van de stemmen, en Mandela wordt de eerste zwarte president.
Staatskaping
We zijn nu 25 jaar verder. De euforie van toen is verdwenen en over de rainbow nation hoor je niemand meer. Mandela is meer dan vijf jaar dood en Tutu heeft zich al in 2010 teruggetrokken uit het openbare leven. Het ANC is, vooral onder president Jacob Zuma, van het ene in het andere corruptieschandaal gerold. Zuid-Afrika werd een captured state, een status die de Wereldbank geeft aan landen waar de corruptie zozeer deel is geworden van het politieke systeem dat private belangen in hoge mate de besluitvorming beïnvloeden. In het Afrikaans heet het staatskaping, de staat is als het ware gekaapt.
De corruptieschandalen onder Zuma, vooral tijdens zijn tweede regeringstermijn vanaf 2014, leidden ertoe dat het vertrouwen in hem als president en het ANC als regeringspartij zienderogen daalde. Dat bleek bij de gemeenteraadsverkiezingen van 2016. Toen was de liberale DA (Democratic Alliance) de grote winnaar en kreeg het ANC nog maar 55 procent van de stemmen. Ze verloor voor het eerst de absolute meerderheid in grote steden als Johannesburg, Tshwane (Pretoria) en Nelson Mandela Bay (Port Elisabeth). In de eerste twee steden verdween het ANC zelfs uit het stadsbestuur. En in Kaapstad, de stad waar het ANC altijd al weinig voet aan de grond kreeg, werd de positie van de daar regerende DA verder versterkt. De uitslag van deze lokale verkiezingen leidde tot speculaties over de parlementsverkiezingen in 2019. Zou het ANC voor het eerst sinds 1994 zijn absolute meerderheid verliezen?
Schrijnende ongelijkheid
Wat is er mis gegaan in Zuid-Afrika? Waarom is de droom van Mandela en Tutu over een harmonische, multiraciale samenleving vervlogen? Waarom moeten radicale, zwarte studenten niets meer hebben van de door Mandela gepredikte culture of forgiveness en lopen ze op de campussen rond in T-shirts met daarop de tekst Fuck the Whites. Waarom hebben deze born frees, die zelf de apartheid niet hebben meegemaakt, het helemaal gehad met het ANC, en zoeken zij hun toevlucht tot de linksradicale en populistische EFF (Economic Freedom Fighters) van Julius Malema, de partij die het liefst alle blanken het land uit wil ‘kicken’ en het land van blanke boeren wil afnemen, zo nodig met geweld. En waarom gaven in 2016 ook veel zwarten hun stem aan de DA met de charismatische zwarte leider Mmusi Maimane, van oorsprong toch een liberale partij van blanken en kleurlingen. Het antwoord op deze vragen ligt in het onvermogen van het ANC om in de voorbije 25 jaar daadwerkelijk iets te doen aan de schrijnende ongelijkheid tussen een kleine, rijke elite en een grote, arme massa. Die ongelijkheid is sinds 1994 enkel toegenomen. Volgens de Wereldbank heeft Zuid-Afrika anno nu de meest scheve inkomensverdeling ter wereld.
Hoewel er ook poor whites zijn, behoren de meeste van de vijf miljoen blanken nog altijd tot de hogere inkomensgroepen en wonen ze in comfortabele, goed beveiligde huizen. Maar tot die rijke minderheid behoren ook de black diamonds, zwarten die het na 1994 gemaakt hebben in het zakenleven of in de politiek en die hun nieuw verworven rijkdom maar wat graag etaleren met luxe villa’s, peperdure sportauto’s en opzichtige Rolexhorloges. De tragiek is dat deze zwarte elite bijna zonder uitzondering behoort tot het partijkader van het ANC dan wel daar door allerlei netwerken nauw mee verbonden is. Hetzelfde ANC dat nog altijd zegt zich te laten leiden door socialistische principes en pal te staan voor de belangen van het volk. De publiciste en activiste Sisonke Msimang verwoordde het in de Mandelalezing op 10 februari in Amsterdam als volgt: ‘The ANC guys dropped their guns and began to eat, and they did not stop until now’. Ze verbeeldt daarmee de corruptie en de vriendjespolitiek die in alle geledingen van het ANC, van hoog tot laag, is binnengedrongen. De materiële verlokkingen van de macht hebben de partijbonzen van het ANC blind gemaakt voor de noden van de arme, zwarte bevolking: de massale werkloosheid (cijfers variëren van 25-30 procent), de mensonterende leefomstandigheden in de townships, waar gewelddadige bendes de dienst uitmaken, het op vele fronten tekortschietende onderwijs en de gebrekkige gezondheidszorg. Elke kritische noot over het falen van het ANC-beleid werd door Zuma en zijn ministers afgedaan met ‘racisme’ als de kritiek uit blanke hoek kwam. Zwarte critici werden uitgemaakt voor ‘kokosnoten’.
Matchbox huisjes
Natuurlijk, Zuid-Afrika is nog altijd een van de weinige democratische landen op het continent met een grondwet die iedereen vrij laat om te zeggen en te geloven wat je wilt en uit te komen voor je seksuele geaardheid. Diezelfde grondwet garandeert de scheiding der machten en de persvrijheid. Er is onafhankelijke rechtspraak die ook een president kan veroordelen. Een brede waaier van nieuwsmedia kan kritisch zijn in hun beoordeling van het regeringsbeleid. En natuurlijk zijn er, onder president Mandela en zijn opvolger Mbeki, veel goede dingen tot stand gebracht. Elk kind gaat naar school, er is een bescheiden zwarte middenklasse ontstaan, er zijn in de townships meer dan een miljoen matchbox huisjes gebouwd en het aantal mensen dat toegang heeft tot water, elektriciteit en een toilet is enorm toegenomen (zie ook Geografie februari 2017).
Maar de aanvankelijke ontkenning van hiv en aids door Mbeki eind jaren '90, de opeenvolging van corruptieschandalen onder Zuma, het ene nog gênanter dan het andere, de herhaalde grote woorden over de noodzaak van de landhervormingen terwijl daar nog altijd geen begin mee is gemaakt, de dalende waarde van de Rand, al deze voorbeelden van wanbeleid hebben ertoe geleid dat een grote groep zwarte mensen het ANC de rug heeft toegekeerd; ze geloven de mooie praatjes van hun oorspronkelijke bevrijders niet meer.
Ramaphosa
Ook voor het ANC was eind 2017 de positie van president Zuma onhoudbaar; vicepresident Cyril Ramaphosa nam begin 2018 die positie over. Ramaphosa is een intellectueel (jurist), technocraat en ook pragmaticus. Eerder leidde hij de vakbond van mijnwerkers en was hij secretaris-generaal van het ANC. Hij is schatrijk geworden als adviseur bij het Britse mijnbouwbedrijf Lonmin, hetzelfde concern waar in 2012 politiekogels een langdurige staking beeindigden. Gevolg: 34 doden. Deze diep tragische gebeurtenis achtervolgt Ramaphosa nog altijd.
Veertien maanden met Ramaphosa als president, inclusief een aantal wijzigingen in zijn ministersploeg, hebben ervoor gezorgd dat de eerste tekenen van economisch herstel zichtbaar zijn: de wisselkoers van de Rand kwam weer op het niveau van 2016, en buitenlandse investeerders tonen weer voorzichtig interesse in Zuid-Afrika. Bij zijn eerste optreden in het parlement zei Ramaphosa zich vooral te willen richten op bestrijding van de jeugdwerkeloosheid (nu 39 procent), de opbouw van nationale industrieën en het bevorderen van buitenlandse investeringen. Maar wat hem de meeste credits heeft opgeleverd, is dat hij direct na zijn installatie een commissie instelde die onderzoek moest gaan doen naar corruptie bij de overheid (zie kader) en dat hij zich bij herhaling uitsprak over de noodzaak van landhervormingen.
Landhervorming
Het thema landhervorming speelde een belangrijke rol in de verkiezingscampagnes van alle politieke partijen. De discussie daarover laait in deze tijd altijd weer fel op. In de aanloop naar de vorige nationale verkiezingen in 2014 lanceerde een ANCminister een gedurfd voorstel: blanke boeren moesten de helft van hun grond overdragen aan hun werknemers. Het ANC won de verkiezingen met een ruime meerderheid, maar van de voorgenomen maatregel werd daarna niets meer vernomen.
Nog altijd is 72 procent van alle landbouwgrond in handen van blanke boeren; het is een van de meest in het oog springende erfenissen van de apartheid. Zeker, de overheid heeft in de voorbije twintig jaar al heel wat grond van blanke boeren opgekocht; zo’n 10 procent van de landbouwgrond is nu staatseigendom. Maar de herverdeling van die grond aan arme, zwarte boeren wil nog niet vlotten. Volgens Nono Sekotho, de voorzitster van de jongerenafdeling van Afasa (African Farmers Association of South Africa), gaat die grond naar personen die iemand kennen op het ministerie van landbouw. Aanvragen van boeren die netjes de bureaucratische procedures volgen, worden niet gehonoreerd.
Scenario 1: Vriendjespolitiek en kaping (land als machtsmiddel)
Scenario 2: Marktwerking en schaalvergroting (land als productiefactor)
Scenario 3: Illegale bezetting en onteigening zonder compensatie (het land weer opeisen)
Scenario 4: Onderhandelen en compromissen sluiten (het land delen)
Olaf Zenker, een Zwitsers antropoloog die al jaren onderzoek doet naar de landhervorming in Zuid-Afrika, geeft nog een andere verklaring voor het feit dat zo weinig grond in handen is gekomen van zwarte boeren. Volgens hem bestaat ten onrechte het beeld dat er een hongerige, zwarte massa staat te trappelen om te gaan boeren. Zenker stelt dat vele zwarte Zuid-Afrikanen die nu in townships wonen, helemaal niet terug willen naar het platteland, waar het ze vaak ontbreekt aan scholen en ziekenhuizen. Daarom kozen zwarte mensen die een claim hadden ingediend in negen van de tien gevallen voor een financiële vergoeding in plaats van teruggave van het land dat lang geleden door blanke boeren van hun voorouders was afgenomen.
Vorig jaar heeft het parlement een motie aangenomen om de mogelijkheden te onderzoeken voor de onteigening van grond zonder enige vorm van financiële compensatie – niet alleen van landbouwgrond, maar ook van grond in de steden. Voor zo’n radicale maatregel moet de grondwet gewijzigd worden en dat vergt een twee derde meerderheid in het parlement. Ramaphosa heeft als president al de kanttekening geplaatst dat de onteigening niet ten koste mag gaan van de voedselzekerheid, de economische groei en de werkgelegenheid. De DA, de grootste oppositiepartij, is faliekant tegen elke vorm van landhervorming zonder compensatie. Onteigening van grond betekent in de ogen van deze partij dat eigendom wordt genationaliseerd en dat boeren land van de staat moeten gaan pachten. Particulier eigendom is en blijft heilig voor de DA.
Landhervorming is een van de meest complexe vraagstukken voor het democratische Zuid-Afrika. Er is bijna niemand in het land die ontkent dat enigerlei vorm van landhervorming noodzakelijk is. Maar tegelijkertijd is men o zo bang voor het Zimbabwe-scenario. Daar heeft de gedwongen en gewelddadige onteigening van blanke boeren het land in een permanente voedselcrisis gestort. Ramaphosa lijkt wijs genoeg om Zuid-Afrika voor dat scenario te behoeden.
Coalitie?
Volgens de meest recente peilingen lijkt het erop dat het ANC over een dikke week opnieuw een absolute meerderheid zal halen in het nationale parlement. Met dank aan het optreden van Ramaphosa, daarover zijn vriend en vijand het eens. Mocht het ANC die absolute meerderheid van 201 of meer van de 400 parlementszetels niet halen, dan zal er een coalitieregering gevormd moeten worden. Een coalitie tussen ANC en EFF met de linksradicale populist Malema als vicepresident, is voor veel Zuid-Afrikanen, zwart en blank, een horrorscenario. Ook het ANC zal dat niet willen; daarvoor was de oppositie van de EFF te veel gericht op ANC-bashing. En een coalitie met de liberale DA lijkt op voorhand onwerkbaar; de politieke verschillen tussen ANC en DA zijn immens. Reëler lijkt dan dat het ANC een coalitie aangaat met een of twee kleine partijen, bijvoorbeeld met de IFP (Inkatha Freedom Party), die nu in het parlement tien zetels heeft. Zo’n partij kan dan een of twee ministerposten claimen. Maar vóór alles geldt: politici van alle partijen in Zuid-Afrika zouden hun eigenbelang naast zich neer moeten leggen en zich moeten realiseren dat het land een daadkrachtige regering verdient. Een regering die zich dienstbaar opstelt en hard aan de slag gaat met de vele noden van het land. Laat ze daarbij een voorbeeld nemen aan leiders als Mandela en Tutu. Hun onbaatzuchtige en charismatische leiderschap vervulde 25 jaar geleden het land van hoop en liet het Zuid-Afrikaanse volk dromen van een mooie toekomst. Die tijd lijkt nu ver, heel ver weg.