De Gelderse vallei bij Achterveld

De Gelderse vallei heeft een glaciale oorsprong en is als depressie in het landschap ontstaan doordat het ijs in de voorlaatste ijstijd vanuit het noorden zand en klei voor zich uit duwde. De Gelderse vallei is ook onderdeel van de Bible Belt, waar relatief veel conservatieve protestanten wonen. Dat deze zone dwars door Nederland loopt, van Zeeland tot in Friesland, is terug te voeren tot de lijn van het Twaalfjarig Bestand in het begin van de 17e eeuw. Ten zuiden ervan, in het Spaanse deel, werd de protestantse bevolking gedwongen zich te bekeren tot het katholieke geloof. Velen kozen ervoor te verhuizen naar de noordzijde van de bestandslijn. Toen in de tweede helft van de 17e eeuw Barneveld weer een katholieke priester kreeg, zag die in dat er in deze gemeente voor hem geen kansen lagen. Dus week hij uit naar Achterveld. Dat is nog steeds een katholieke enclave met zelfs een grote carnavalsoptocht.

Handelswegen

Om via de lijn van Dan in Achterveld te komen, maak je gebruik van de Hessenweg. Vanuit het oosten liepen er meerdere Hessenwegen naar Barneveld en daarna door richting Utrecht en Amersfoort. Deze oude handelswegen vanuit Duitsland, veelal een voortzetting van de Hanzeroutes over land, volgden aparte routes over de woeste gronden, omdat de karren een grotere spoorbreedte hadden en veel zwaarder waren dan toegestaan op de normale routes.

Nattigheid

Als je de bodemkaart mag geloven, is dit traject van de lijn van Dan door de Gelderse Vallei zeer afwisselend. De eerste versie van kaartblad 32 Oost van de Bodemkaart van Nederland, uitgegeven in 1965, is heel algemeen, maar de revisie uit 1997 geeft een kleinschalig beeld van meerdere grondsoorten (figuur 1). Fiets of wandel je in de omgeving van Achterveld of Barneveld, dan is het er toch heel plat, met veel grasland en hier en daar een bosje. 

Vlakvaag- en beekeerdgronden worden afgewisseld door gooreerd-, veldpod- en laarpodzolgronden. Het verschil zit ’m vooral in de dikte en samenstelling van de humushoudende toplaag, maar de overeenkomst is merendeels een hoge grondwaterstand. Met uitzondering van de beekeerdgrond hebben alle bodems een letter ‘n’ in de bodemkaartcode. Je raadt het al: die staat voor nat. De beekeerdgrond heeft een code ‘g’, wat staat voor gleyverschijnselen, roestvlekken door een relatief hoge, wisselende grondwaterstand. 

Tussen al die nattigheid zie je op de Bodemkaart wat kleine vlekjes enkeerdgrond. Dit zijn relatief hooggelegen akkers op dekzandruggen die lange tijd zijn opgehoogd met plaggenmest uit de potstal. Het dekzand is in de laatste ijstijd afgezet in een uitgestrekte poolwoestijn. Tegen het einde van die koude periode is het dekzand lokaal gaan verstuiven en zijn er in de vlakte paraboolvormige duintjes ontstaan, dekzandruggen, met daartussen beken. Achterveld ligt op de zuidelijke arm van zo’n paraboolduin. Ten zuiden ervan loopt de Modderbeek en aan de noordkant de Barneveldse Beek.

Vorige landbouwtransitie

Op de huidige topografische kaart is het kleinschalige patroon van dekzandruggen, vochtige laagtes en beken goed herkenbaar maar niet heel uitgesproken. Weilanden, akkers en bos(jes) zijn duidelijk op de kaart, maar wat mist zijn de heidevelden die op de topografische kaart van rond 1900 nog wel zichtbaar zijn. Die zijn verdwenen door de vorige grote landbouwtransitie in de vorm van ruilverkaveling en landinrichting. Gelukkig hebben we de bodemkaart en de oude topografische kaarten om ingrepen waar we spijt van hebben, terug te kunnen draaien. Dat dit niet overal op dezelfde plek is gedaan, zie je aan de hermeandering van de Modderbeek. Op de topografische kaart van 1967 staat de oorspronkelijke Modderbeek (figuur2a). In 1979 blijkt de beek rechtgetrokken, terwijl de grens tussen de provincies Utrecht en Gelderland de oude loop nog volgt (figuur 2b). Op de kaart van 2023 zie je hoe de nieuwe loop van de Modderbeek vol fantasie hermeandert, nu volledig op het grondgebied van de provincie Utrecht (figuur 2c). Hermeandering volgt dus niet altijd de oorspronkelijke beekloop. 

Volg de lijn van Dan!