Kya Sands en Bloubosrand in Jo'burg

Johannesburg is verreweg de grootste stad van Zuid-Afrika en het economisch centrum van het land. De stad telt 4,4 miljoen inwoners; de voorsteden meegerekend zijn dat er meer dan 10 miljoen. Dat geheel is een lappendeken van zeer uiteenlopende wijken. Zoals Kya Sands en Bloubosrand in het noordwesten.

Kya Sands is een ongeplande nederzetting en heet daarom officieel Kya Sands Informal Settlement. Haar naam ontleent de wijk aan het aangrenzende bedrijvenpark Kya Sand. De secties B en C liggen in het langgerekte deel, de secties A en D in het grotere, compacte deel. Dat deel wordt ook wel Pipeline genoemd, omdat er vroeger pijpleidingen werden opgeslagen. Tussen de twee delen in loopt de North Riding Stream, die na hevige regenbuien forse overlast kan geven. Daarom staan daar geen huizen. De (verontreinigde) rivier was lange tijd de belangrijkste waterbron: inwoners van Kya Sands haalden er drinkwater uit, deden er de was en namen er een bad. Het open gebied aan de zuidkant is een voormalige vuilstortplaats van Randburg, een grotendeels blanke stad tussen Kya Sands en Johannesburg. Uit de oude vuilnisbelt lekten giftige stoffen. 

Ten oosten van Kya Sands ligt de veel ruimer opgezette en groene woonwijk Bloubosrand. Hoewel de luchtfoto anders doet vermoeden, is het geen echt rijke, blanke wijk. Er wonen voornamelijk zwarte Afrikanen (85,9 procent); slechts 9,2 procent is blank.

Extreme dichtheid

Bloubosrand is 2,36 km2 groot en er wonen 10.897 mensen (2011). De bevolkingsdichtheid bedraagt dus 4617 inwoners per vierkante kilometer. In Kya Sands woonden in 2009 op 0,156 vierkante kilometer maar liefst 16.238 mensen. Dat betekent een extreem hoge dichtheid van 104.089 inwoners pervierkante kilometer, bijna vier keer zo veel als op Manhattan, maar vergelijkbaar met grote slums als Kibera en Mathare Valley in Nairobi. Waarschijnlijk telt Kya Sands momenteel zelfs meer inwoners, want na de ontruiming van nabijgelegen slums in 2012 zijn veel mensen hierheen verhuisd. Tussen 2007 en 2009 vond in Kya Sands al een verdichtingsslag plaats waarbij het bevolkingsaantal veel sneller groeide dan het oppervlak van de nederzetting.

Buitenlanders

Over Kya Sands weten we tamelijk veel door een onderzoek van Dylan Weakley in 2013. De wijk telt ongeveer evenveel mannen als vrouwen – bijzonder want in andere wijken in en rondom Johannesburg wonen veel mijnwerkers zonder hun gezinnen. Bijna een derde komt uit het buitenland, vooral uit Zimbabwe (17 procent) en Mozambique (11 procent). Zij waren in 2008 ook doelwit van rellen tegen buitenlanders. Van de Zuid-Afrikanen (70 procent) komt meer dan de helft (55 procent) uit de noordelijke provincie Limpopo. In de wijk wonen weinig kinderen. Mensen met kinderen hebben deze bij grootouders of andere volwassenen achtergelaten in het gebied waar ze vandaan komen en vaak nog een huis hebben.

Leefomstandigheden

Kya Sands is in de jaren '90 ontstaan toen mensen die werk vonden op de inmiddels gesloten vuilnisbelt van Randburg en het aangrenzende industriegebied van Hoogland, hier shacks van afvalhout en plastic bouwden. Tot 2000 stelde de wijk niet veel voor. Daarna begon deze gestaag te groeien met tussen 2007 en 2008 een groeispurt, omdat mensen die elders moesten vertrekken, hier neerstreken.

Voorzieningen (waterleiding, elektriciteit, riolering) waren er niet. Dat veranderde enigszins na de road show van de ANC-burgemeester van Jo’burg die op 15 november 2006 de wijk aandeed. Hij stelde een team aan om de leefomstandigheden te verbeteren. Er kwamen 22 tappunten voor stromend water (48 kranen), 12 watertanks, 120 chemisch toiletten en latrines (die regelmatig geleegd worden), en de gemeentelijke vuilophaaldienst Pikitup verwijderde met hulp van wijkbewoners 65 ton afval. Bij wijze van straatverlichting kwamen er Apollo lights, hoge palen met lampen die licht uitstrooien over de huizen. Het zijn heel belangrijke verbeteringen, maar ze zijn gezien de omvang de Kya Sands en de groei sindsdien volstrekt ontoereikend. De inwoners hebben dan ook al heel wat protestmarsen georganiseerd om verdere verbeteringen en meer structurele, langetermijnoplossingen af te dwingen.

Branden

Omdat de huisjes dicht op elkaar staan en gebouwd zijn van afvalhout en plastic, en omdat voor verwarming (Kya Sands ligt op 1700 meter hoogte en de winters zijn er koud), verlichting en koken wordt gestookt op paraffine of op open vuurtjes, breken er herhaaldelijk branden uit met desastreuze gevolgen. Tientallen en soms honderden huisjes gaan dan in vlammen op, mensen moeten een veilig heenkomen zoeken en wat huisraad en persoonlijke bezittingen zien te redden. Zo verwoestte een brand op 9 oktober 2014 naar schatting 500 huizen en werden 2000 mensen dakloos. Behalve door het gevaar van branden voelen de inwoners zich ook onveilig door de criminaliteit, onderlinge ruzies en de kans op ziektes door het vuil op straat, gebrek aan sanitaire voorzieningen en ratten.

De afwezigheid van elektriciteit vinden ze het grootste gemis. Ze zouden er hun huizen mee kunnen verlichten en verwarmen, en erop kunnen koken. Dat zou het brandgevaar sterk verminderen en de criminaliteit kunnen terugdringen, want ‘zichtbaarheid’ in huis en op straat vergroot het gevoel van veiligheid. Ook zouden ze er hun mobieltjes mee kunnen opladen. Bijna iedereen heeft er een en voor het opladen gaan mensen nu naar iemand met een generator, zonnepaneel of autoaccu. Daarvoor moeten ze flink betalen en ze moeten er hun mobieltje, een kostbaar bezit, voor achterlaten.

Informele vastgoedmarkt

Als de leefomstandigheden zo slecht zijn, waarom kiezen mensen er dan toch voor om naar Kya Sands te verhuizen of er te blijven? De belangrijkste reden is de nabijheid en de beschikbaarheid van werk. Bijna iedereen heeft een of meer bronnen van inkomsten. 58 procent heeft zelfs een baan in het formele circuit, op het bedrijventerrein Kya Sand en in de nederzetting. De beschikbaarheid van goedkope huisvesting is een tweede belangrijke reden om hier te gaan of blijven wonen; 45 procent woont zelfs gratis, 34 procent heeft iets gekocht en 21 procent huurt iets. In de informele wijk Kya Sands bestaat dus een informele vastgoedmarkt. Opvallend, want niemand heeft een officiële eigendomstitel. Het is een correctie op de theorieën van de Peruviaanse ontwikkelingseconoom Hernando de Soto, die stelt dat formele eigendomsrechten een voorwaarde zijn voor investeringen en ontwikkeling.  Andere redenen om in Kya Sands te wonen, zijn de sociale netwerken (familie, vrienden en collega’s) en de toegang tot stedelijke voorzieningen zoals gezondheidszorg en onderwijs, hoewel er in de wijk zelf geen gezondheidsposten of scholen zijn. In noodgevallen komt er wel een ambulance. Niet in de wijk zelf vanwege de onveiligheid voor ambulancemedewerkers, de slechte wegen, de gebrekkige toegankelijkheid en de afwezigheid van formele adressen, maar naar een nabijgelegen benzinestation.  Blijkbaar wegen de voordelen van Kya Sands zwaarder dan de nadelen, want anders zouden er meer mensen uit de wijk verhuizen en minder ernaartoe. Hoe kun je de nadelen verkleinen zonder de voordelen teniet te doen?

Lange termijn

De gemeentelijke overheid heeft alleen voor de korte termijn interventies gepleegd, niet voor de lange termijn. Wel zijn daarvoor plannen gemaakt. In januari 2007 verscheen een plan om de hele wijk te herhuisvesten op het lege terrein Houtkoppen 193 IQ sectie 51 ten noorden van de huidige nederzetting. Daar zouden evenveel woningen (ruim vijfduizend) komen als in de oude wijk in de vorm van rijtjeshuizen en flats van drie of vier verdiepingen. Ze zouden aangesloten worden op waterleiding, riolering en elektriciteit.

Negen maanden later volgde al een herziening. De herhuisvesting van Kya Sands werd gekoppeld aan die van acht andere informele nederzettingen in het noorden van Jo’burg. Voor herhuisvesting zou er een grote nieuwbouwlocatie voor 10.000 huishoudens komen op de boerderij Nietgedacht. Op enkele bestaande informele nederzettingen was in-situ-upgrading voorzien. Houtkoppen zou de overloop van Nietgedacht moeten opvangen. Het plan werd in 2008 goedgekeurd door de provincie Gauteng, maar bij gebrek aan geld nooit uitgevoerd.

Het is de vraag wat de realisering had opgeleverd. Bij het eerste plan bleven belangrijke voordelen van Kya Sands (nabijheid van werk en toegang tot stedelijke voorzieningen) behouden, bij het tweede niet. Welke extra kosten zou herhuisvesting met zich meebrengen voor de bewoners? Die zouden op een of andere manier meer moeten betalen voor betere huizen en voorzieningen als riolering, water en elektriciteit. Kunnen ze dat opbrengen? Of worden ze van de markt gedrukt door mensen die het wel kunnen betalen, en leidt herhuisvesting – net als in Nederlandse herstructureringswijken – tot verdringing en waterbedeffecten? De plannen waren wat betreft Kya Sands gebaseerd op haalbaarheidsstudies uit 2004 en gingen uit van het bevolkingsaantal in 2007. Twee jaar later woonden er twee keer zo veel mensen en bleken de onderliggende studies van nul en generlei waarde. De omstandigheden veranderen zo snel dat plannen om ze te verbeteren al achterhaald zijn op het moment dat de uitvoering moet beginnen.

Ander planningsparadigma

Is er niet een heel ander planningsparadigma nodig om de leefomstandigheden te verbeteren van de miljoenen inwoners van de informele nederzettingen in Zuid-Afrika? De meeste bewoners van Kya Sands verwachten van de overheid ‘RDP-houses’ uit het Reconstruction and Development Programme, dat na de afschaffing van de apartheid onder Mandela werd opgesteld. Daarvan zijn er tussen 1994 en 2001 1,1 miljoen gebouwd voor lage inkomensgroepen. Daarna is het programma in het slop geraakt door falend beleid, corruptie en de economische crisis. Het voedt de frustratie van miljoenen Zuid-Afrikanen die betere huisvesting eisen.

Hoe zou een nieuw paradigma eruit kunnen zien? Geen alomvattende, door de overheid gestuurde aanpak met grootschalige herhuisvesting elders, maar versterking van de veerkracht van bestaande nederzettingen door leefomstandigheden stap-voorstap te verbeteren op de huidige locatie (in-situ-upgrading) aangevuld met gedeeltelijke herhuisvesting op locaties dichtbij om de voordelen en sterke punten te behouden en te versterken. Minder structureel en tot de verbeelding sprekend, maar wel beter haalbaar.

BRON

• Dylan Weakley 2013. Recognising Vulnerability and Resilience in Informal Settlements: The Case of Kya Sands, Johannesburg, South Africa. University of Witwatersrand, Johannesburg.