Het grootste deel van de collecties van de Universiteit van Amsterdam is ondergebracht in een groot magazijn in Amsterdam Zuidoost, naast het AMC. Dit gebouw staat bekend als het IWO en lijkt nog het meest op een vestiging van de Zweedse meubelgigant IKEA, maar dan gevuld met voornamelijk kasten. Die bevatten boeken, tijdschriften, kranten en ander erfgoedmateriaal. Denk aan kostuums en rekwisieten die behoren tot de theatercollectie, archieven van grafisch vormgevers, en objecten die de geschiedenis van het onderwijs aan de universiteit documenteren. 

In de bestuursvergadering van het KNAG in 1888 deed bibliothecaris Isaac Dornseiffen verslag van de stand van zaken. Er was dat jaar een rijke oogst aan kaarten. Een aantal van de belangrijkste liet hij aan het bestuur zien en ‘als curiositeit was ook nog ter vergadering een Chineesche kaart van het eiland Formosa, afkomstig van de Zendeling Campbell’. Deze kaart was er een uit een set van twee die Campbell had geschonken, een van Taiwan (destijds: Formosa) en een van de Pescadores, de eilandengroep tussen Taiwan en China.

Nieuwe kaart der zeven Hollandsche departementen

In 1881 schonk Jan Pieter Six het KNAG een kaart van Nederland uit de Franse tijd. Daarvan zijn maar drie exemplaren bekend. Waarom zijn die zo zeldzaam?

De hodograaf en pedograaf van Thomas Ferguson in de praktijk getest

In de collectie van het KNAG zitten drie kaarten van Shanghai, Soochow en Foochow, gemaakt door Thomas Ferguson. Die werkte daar 35 jaar bij de Chinese maritieme belastingdienst en was in feite een hobby-cartograaf. Hij verrichtte daarvoor bijzondere metingen.

De kaartencollectie van het KNAG in het Allard Pierson bevat een stapel van maar liefst 273 forse kaartbladen van Frankrijk, de carte d’état major. Napoleon gaf in 1808 de aanzet, maar de serie werd pas gecompleteerd in 1879. Het ambitieuze project paste helemaal in de geest van het opkomend nationalisme en staatsvorming van die eeuw.

Allard Pierson beheert de KNAG-collectie. Oude kaarten van vroegere expedities, maar ook prachtige foto's. Veel van de stukken zijn ingescand en staan nu op Wikimedia Commons, allen gratis te downloaden.

KNAG-tentoonstelling in het Stedelijk Museum

Ruim honderd jaar terug, in september en oktober 1921, was er in het Stedelijk Museum in Amsterdam een tentoonstelling van het Koninklijk Nederlandsch Aardrijkskundig Genootschap. Hierbij verscheen een Catalogus van kaarten, enz. betrekking hebbende op de oudere en tegenwoordige gesteldheid van Holland tusschen Maas en IJ, aanwezig op de tentoonstelling … Daarin staat een uitvoerige verhandeling van meer dan 160 pagina’s(!) over de ‘geschiedenis der natuurlijk gesteldheid van Holland tusschen het IJ en de groote rivieren’, door dr. A.A. Beekman. Over hem straks meer. De catalogus bevat ook een lijst van wel 100 pagina’s met meer dan 900 nummers van kaarten en andere objecten die op de tentoonstelling te zien waren. Voorin staat nóg een lijst, met namen van leden van het ‘Eere-comité’, leden van de Commissie voor de tentoonstelling en inzenders van tentoongestelde stukken.

2021 is een bijzonder Blaeujaar, want ongeveer 450 jaar geleden werd Willem Jansz. Blaeu geboren, de bekendste kaartenmaker uit de 17e eeuw. Die roem had hij grotendeels te danken aan zoon Joan. Daarbij leverde de naam Willem Jansz. aanvankelijk veel verwarring op. Dus begon hij 400 jaar terug de familienaam Blaeu te gebruiken om zich te onderscheiden van concurrent Jan Jansz.

Brazilië staat al sinds de 14e eeuw op de kaart. In de Ierse mythologie wordt verhaald over Hy-Brasil, een eiland dat altijd in mist gehuld is en slechts één dag per zeven jaar te zien zou zijn. Dit eiland ligt volgens het verhaal in de Atlantische Oceaan, ten westen van Ierland. Al in 1330 tekende Angelino Dulcert het als ‘Bracile’ op zijn portolaan (een type zeekaart). Het kleine eiland figureert eeuwenlang op allerlei kaarten.

Hypothetische kaarten

Bij oude kaarten moet je er altijd rekening mee houden dat waarneming en fantasie vermengd zijn. Fantasie is misschien niet het goede woord. Cartografen hadden een hekel aan lege plekken op een kaart – de horror vacui – en vulden de onbekende gebieden met landen die soms gebaseerd waren op een enkele waarneming (waarvan we nu weten dat die vaak onbetrouwbaar waren), maar ook heel vaak stoelde op een hypothese. Een bekend voorbeeld van zo’n hypothetisch land is de grote landmassa die vanaf de 16e eeuw in het zuidpoolgebied getekend werd. De hypothese stoelt mogelijk op de aanname dat de aarde uit evenwicht zou zijn als er ten het zuiden en ten noorden van de evenaar geen gelijke landmassa zou zijn. Minder bekend is dat er ook in het noordpoolgebied hypothetische landen getekend zijn.