Op excursie naar een sloppenwijk

Online slumtour Kibera

Struinen door de grootste sloppenwijk van Nairobi met een gids die ingaat op vragen van je leerlingen. Dát is nog eens indringend. Corona is nu de grote spelbreker en misschien zet je ook vraagtekens bij zo’n westerse invasie. Maar online kan het wél en als de klas open, niet vooringenomen vragen stelt, vermijd je de clichébeelden en verruim je echt hun blikveld.  

Als docent aardrijkskunde wil je het wereldbeeld van leerlingen vergroten. Excursies en veldwerk in binnen- en buitenland zijn daarvoor een krachtige vorm. Hoewel veel aardrijkskundedocenten graag vaker met hun leerlingen op excursie zouden gaan, is dit organisatorisch of financieel niet altijd mogelijk. Of het is omstreden. Moet je met de klas bijvoorbeeld wel een achterstandswijk of vluchtelingenkamp in willen?

Online veldwerk kan uitkomst bieden. Programma’s als Google Earth Tours, Google Expedities en ArcGIS Online bieden een scala aan mogelijkheden om de lesstof tot leven te brengen (zie bijvoorbeeld Geografie oktober 2019). Het gebruik van zulke programma’s helpt het blikveld van leerlingen te verruimen en kan moeilijk voorstelbare processen concreet maken. Interactie met de omgeving en de bewoners is echter vaak niet mogelijk. Terwijl dát juist sociaalgeografisch veldwerk vaak spannend en leerzaam maakt voor leerlingen. In gesprek gaan met betrokkenen ter plekke en horen wat zij te vertellen hebben, helpt leerlingen vanuit verschillende perspectieven te kijken naar geografische vraagstukken. Volgens ons maakt dat element de online slumtour zo’n sterk leermiddel in de aardrijkskundelessen.

Uit nood geboren 

De online slumtour in Kibera (Nairobi) is een initiatief van Collins en Evlyn. Ze groeiden op in deze sloppenwijk en richtten de stichting Agape Hope For Kibera op, om geld in te zamelen voor de lokale gemeenschap. Afgelopen jaren organiseerden zij kleinschalige wandelexcursies voor westerse toeristen door hun wijk. Door de COVID-19-pandemie bleven toeristen weg en verdampten de opbrengsten. Collins en Evlyn besloten de tours met hun telefoon live te gaan streamen via Teams, Meet en Zoom. Al wandelend door de smalle steegjes vertellen ze – in het Engels – wat je als kijker ziet en gaan ze met je in gesprek. Elke tour is anders omdat deze vraaggestuurd is. De kijker bepaalt grotendeels wat Collins en Evlyn tonen. Daarover straks meer.  

Je kunt de slumtour goed inzetten om leerlingen een completer en genuanceerder beeld van de sloppenwijken te geven. Zo kunnen ze tijdens de tour ontdekken dat hun voorstelling van slums en denkbeelden daarover niet helemaal stroken met de werkelijkheid en dat er ook uitzonderingen zijn op de informatie uit de boekjes. Bovendien kunnen leerlingen aan Collins en Evlyn voorleggen in hoeverre bestaande stereotyperingen kloppen en vragen hoe begrippen als informele sector en gated communities zichtbaar zijn in de werkelijkheid. 

Vakoverstijgend

In de onderbouw sluit de online tour in Kibera aan bij het thema arm en rijk en kerndoel 46; verdeling van welvaart in de wereld. Daarmee is de tour niet enkel geschikt voor aardrijkskunde, maar ook voor mens & maatschappij, geschiedenis, economie en vakoverstijgende projecten. In de eindexamenprogramma’s havo/vwo aardrijkskunde staan ontwikkelingsland Brazilië en de regio Zuid-Amerika centraal, met specifieke aandacht voor sloppenwijken. Middels algemeen geldende, concepten, begrippen en typologieën proberen we leerlingen een reëel beeld te laten vormen van bijvoorbeeld de favelas in Brazilië. Zo leren we dat de meeste mensen werkzaam zijn in de informele sector en er weinig toegang is tot publieke voorzieningen.

Gekleurde blik

Hoewel we allemaal een zo realistisch en objectief mogelijk beeld van sloppenwijken willen presenteren aan onze leerlingen, ontkomen we niet aan een bepaalde kleuring en discourse. De media, onze eigen percepties en ervaringen beïnvloeden nu eenmaal hoe we sloppenwijken benaderen. Bovendien bestaat de kans dat we sloppenwijken te eenzijdig duiden door othering (het gaat over ‘anderen’, ver van je bed), generalisaties en een focus op exotische kenmerken. Hierdoor kunnen stereotiepe beelden van leerlingen juist worden vergroot in plaats van genuanceerd. Laat je bijvoorbeeld een foto van een woning opgetrokken uit golfplaten zien, dan kunnen leerlingen denken dat álle sloppenbewoners in zo’n woning leven, terwijl er veel verschillen in huisvesting bestaan. Van karton en zeil tot stenen huizen.

Hoe kun je ervoor zorgen dat het beeld genuanceerder wordt? Wellicht biedt de contacthypothese aanknopingspunten. Deze gaat ervan uit dat meer contact tussen twee groepen mensen met stereotiepe denkbeelden over en weer ervoor kan zorgen dat ze hun beeld bijstellen en genuanceerder over elkaar gaan denken. Om te voorkomen dat stereotypen enkel bevestigd worden, is het dus zaak niet alleen over maar ook met de slumbewoners te praten en van perspectief te wisselen. Daarvoor is tijdens de tour volop gelegenheid.

Ervaringen 

In januari en februari hebben wij de tour zelf uitgeprobeerd. Luuk ging op tour met eerste- en tweedejaars studenten van de lerarenopleiding aardrijkskunde van de NHL Stenden Hogeschool. Uit hun reacties blijkt dat de tour helpt bij het wisselen van perspectieven.

‘Je ziet nu niet enkel het beeld dat de westerse media schetst van slums, je ervaart zo ook de beleving van de inwoners van zo’n wijk en dit heeft voor mij meer waarde.’ 

‘Ik vond het heel interessant eens een kijkje te nemen in andermans wereld, helemaal een wereld waarvan we maar heel weinig van weten doordat we er weinig tot geen contact mee hebben.’

‘Ik denk dat je mensen met zo’n slumtour beter kunt betrekken bij de ontwikkelingslanden, omdat je zo echt meekijkt vanuit het perspectief van een inwoner van Kibera en dit veel authentieker voelt.’ 

Tjeerd nam een vwo 6-klas mee op tour. De leerlingen gaven aan dat ze vooral de interactie erg waardevol vonden, omdat ze de wijk vanuit het perspectief van de bewoner zagen en hierover ook in gesprek konden gaan. De slumtour creëert zo veel meer diepgang dan een foto, verhaal of documentaire over sloppenwijken.  

In de voorbereidende les schreven de 6 vwo’ers vanuit verschillende geografische dimensies vragen op die ze zouden willen stellen aan de gidsen. Daarnaast maakten ze een wordcloud over de vraag ‘waar denk je aan bij een sloppenwijk?’ Aan de hand daarvan bespraken ze onderwerpen vooraf en na de slumtour. Criminaliteit en armoede kwamen vaak naar voren in het voorbereidende klassengesprek. In de nabespreking werd dit minder ‘zwart-wit’ gezien. Zo kwamen leerlingen erachter dat veel bewoners van de sloppenwijk hun omgeving zelf als veilig ervaren en dat stammen er veelal gemoedelijk samenwonen.

Ook wilden leerlingen weten hoe het komt dat de mensen ogenschijnlijk vrolijk leven, terwijl er veel armoede is. Collins legde uit dat religie daarin een grote rol speelt. Het geloof brengt mensen bij elkaar, waardoor ze elkaar hulp en steun bieden. Hier halen bewoners veel kracht uit.

Het was mooi om te zien hoe de leerlingen verschillende geografische werkwijzen toepasten. Bij het formuleren van vragen analyseerden ze bijvoorbeeld Kibera vanuit verschillende dimensies, ze leerden beelden te interpreteren en analyseren, en oefenden met geografische vragen stellen.

Valkuilen omzeilen

Inmiddels hebben diverse collega’s de tour al gemaakt met hun leerlingen – in het klaslokaal of tijdens de les op afstand. De reacties waren enthousiast: van docenten, leerlingen en studenten. We hebben ondertussen lesmateriaal ontwikkeld bij de tour. Dat bestaat uit een voorbereidingsles, een les waarin het online veldwerk plaatsvindt en een evaluatieles. Reken voor iedere sessie een lesuur van ongeveer 50 minuten. Hieronder vind je alvast wat tips voor de voorbereiding.

1. Het eerste deel van de les zoomen we in op de beelden die de leerlingen hebben over Kibera. Wij hebben dit gedaan met Mentimeter, een online tool waarmee je de leerlingen vragen kunt laten beantwoorden. Daarna volgt een geografische verkenning van Kenia en Kibera in het bijzonder. De leerlingen zoeken dan bijvoorbeeld met behulp van de atlas uit hoe het staat met de verstedelijkingsgraad en het tempo daarvan, het bruto binnenlands product (bbp) per hoofd van de bevolking, de zuigelingensterfte en het geboorte- en sterftecijfer. Die data vergelijken ze met de situatie in Nederland. Ook verdiepen ze zich in analfabetisme, toegang tot veilig drinkwater en onderwijs. Zo gaan de data voor de leerlingen leven en komen er vragen bij ze op.
2. In het tweede deel van de les krijgen leerlingen de opdracht een concreet beeld te schetsen vanuit verschillende dimensies (fysisch, economisch, sociaal-cultureel, politiek en demografisch). Dit helpt hen het ontwikkelingsvraagstuk van Kibera vanuit verschillende perspectieven te bekijken en het verrijkt hun beeld.
3. Tot slot formuleren de leerlingen per dimensie een aantal geografische vragen: beschrijvende, verklarende, voorspellende, probleemoplossende en waarderende.

Niet-vooringenomen vragen

In de praktijk bleek het lastig om tijdens de tour de nuances in beeldvorming te blijven opzoeken. Daarbij speelt de vraagstelling van leerlingen een belangrijke rol. Enerzijds hadden sommige leerlingen heel uitgebreide en genuanceerde vragen voorbereid zoals:

‘While looking at the map of Nairobi, I noticed a lot of hospitals and medical centres around Kibera. How accessible is healthcare for inhabitants of Kibera, especially now during the pandemic?’

‘Is there a lot of teen pregnancy? Does the community invest in birth control and sex education and in that way giving girls and women more possibilities for personal growth and education?’

Deze vragen leidden tot uitgebreide en genuanceerdere antwoorden van Collins en Evlyn. Tegelijkertijd werden soms ook meer gesloten vragen gesteld, zoals ‘How high is the crime rate?’, waarop Collins en Evelyn slechts kort reageerden. Hierdoor kunnen nuances wegvallen. In de voorbereiding is het daarom belangrijk leerlingen uit te dagen open vragen op te schrijven met eventuele vervolgvragen.

Tijdens de tour kunnen ze hun vragen stellen via de chat, maar het is interactiever en leuker dit mondeling te doen. Zo krijg je ook meer een dialoog. Voor veel leerlingen en studenten bleek het echter nog best spannend. Daarom heb je als docent tijdens de tour een actieve rol. Als de leerlingen vervolgvragen niet stellen, kun jij dit alsnog doen om te komen tot meer diepgang en duiding.

Wanneer thema’s als veiligheid, armoede, seksualiteit, huisvesting en onderwijs voorbij komen, dreigen nuances vaak weg te vallen, omdat er te eenvoudig naar de misère en problematiek wordt gekeken. Aandacht voor de uitdagingen van de bewoners is zeker belangrijk, maar zorg dat leerlingen ook inzien dat er vooruitgang wordt geboekt. Dus als de focus tijdens de tour te eenzijdig op problemen komt te liggen, kun je als docent bijsturen met vragen die ook de positieve ontwikkelingen aan het licht brengen (zie kader Positieve vraagstelling). Waar leerlingen zich dus goed moeten voorbereiden, ligt hier ook een uitdaging voor de docent.

Nieuwe inzichten uitwisselen in de klas

In de laatste les gaan leerlingen met elkaar en de docent in gesprek over hun ervaringen. Hoe hebben ze de tour ervaren? Wat maakte het meeste indruk op hen, hoe is hun beeld van de sloppenwijk veranderd en wat zou er moeten gebeuren om verbetering in de sloppenwijken te brengen? We besluiten met een paar citaten uit de evaluatie die illustreren dat de tour écht werkt.  

‘[…] dat er echt bijna overal modder en water was. Ik dacht dat dit een overdreven schets van deze slums was en kon me niet voorstellen dat ze zo echt leefden, maar na dit toch echt gezien te hebben is dit wel degelijk zo.’

‘Ik had het erger verwacht. Mensen hadden toch meer toegang tot water, elektriciteit, etc. dan ik gedacht had.’

‘[…] veel mensen denken dat de wereld daar stilstaat, dit is niet zo en je hoort over de ambities en dromen van deze mensen en dit komt erg overeen met de rest van de wereld. Ze hebben gewoon veel minder/kleinschaligere kansen daar.’

‘De gidsen […] zijn zich ervan bewust dat ze in een relatief kansarme omgeving wonen, maar ze laten wel een bepaalde trots zien’ 

Zelf aan de slag

Hiermee heb je hopelijk voldoende handvatten om je leerlingen ook mee op excursie te nemen. Wil je meer weten, kijk dan op slumtourkibera.com voor achtergrondinformatie en de volledige leerling- en docentenhandleiding. Daar vind je ook de contactgegevens van Collins in Nairobi. Hij is gemakkelijk te bereiken via e-mail of WhatsApp en is flexibel in het inplannen van een tour.