Prora: Van Hitlers trots tot Airbnb
Op het eiland Rügen, in een fraaie baai van de Oostzee, werd in de nazitijd het langste hotel van de wereld gebouwd. Het moest een prestigeobject worden; een voorbeeld van sociale politiek onder het nationaalsocialisme. Maar het 4,5 kilometer lange gebouw was nog niet klaar toen de oorlog begon. Wat Hitler niet is gelukt, lukte Airbnb wel: toeristen ontvangen.
Nadat de nationaalsocialisten in 1933 de macht hadden gegrepen, werden de bestaande vakbonden verboden en vervangen door het regimegetrouwe Deutsche Arbeiterfront, met de onderafdeling Kraft durch Freude (KdF, Kracht door Vreugde). De Duitse arbeider moest zich in zijn vrije tijd met steun van de Staat kunnen ontspannen, dat zou de arbeidsproductiviteit ten goede komen. Onder KdF viel een breed pak ket, van sportactiviteiten, theaterbezoek tot goedkope vakanties en de productie van een betaalbare auto: de KdF-auto kennen we nu als de Volkswagen-kever. Er werden speciale KdF-schepen gebouwd voor cruisereizen, tot dan toe alleen een privilege voorbehouden aan de elite. In 1935 werden plannen gemaakt voor de bouw van vijf identieke hotels aan de Oostzee, maar alleen in Prora werd daadwerkelijk gebouwd. Rijksbouwmeester Albert Speer nodigde elf architecten uit om met een ontwerp te komen. Het plan van Clement Klotz viel het meest in de smaak bij Hitler, maar de Führer wilde er een gigantische feesthal bij, een ontwerp van Erich zu Pulitz, met 25.000 plaatsen. Die was vooral bedoeld voor propagandabijeenkomsten, want ook dat was een doel van KdF: het ‘opvoeden’ van het Duitse volk, als voorbereiding op de oorlog.
Klotz tekende acht blokken van elk 500 meter lang. Het gebouw moest met zijn lengte en eenvormigheid imponeren en daarmee de nietige mens het besef van collectiviteit meegeven. Over de hele lengte liep een inpandige gang: een idee dat Klotz had opgedaan bij Le Corbusier. Prora kon 20.000 gasten tegelijk herbergen, in kleine eenheden van 25 m2 , bestaande uit twee met elkaar verbonden delen (een voor de ouders, de andere voor maximaal vier kinderen). Er was voorzien in een zitje, een wastafel en, heel bijzonder in die tijd, centrale verwarming. Daardoor kon het complex negen maanden per jaar open blijven. De kamers keken allemaal uit op zee en hadden grote ramen, waardoor ze ruimer leken dan ze waren. Er was volop vertier in Prora: natuurlijk het mooie strand (met gratis strandkorf) en bij slecht weer waren er twee zwembaden met golfslag, biljartruimtes, een bioscoop, cafés en noem maar op. Er werden pieren aangelegd waar de cruiseschepen van de KdF-vloot konden aanleggen. In Prora konden de nazi’s hun sociale politiek etaleren: de Duitse arbeider kon voor een luttele 19 mark tien dagen vakantie vieren; all-inclusive zouden we nu zeggen.
Dit allemaal in theorie, want er heeft destijds geen toerist geslapen. Met de Duitse inval in Polen op 1 september 1939 kwamen de werkzaamheden stil te liggen. De arbeiders werden ingezet voor de uitbouw van de Westwall, de verdedigingslinie in het westen van Duitsland, en het voltooien van de raketbasis in het nabijgelegen Peenemünde, waar onder andere testen met de V2 plaatsvonden. Hitler ging uit van een vlotte overwinning, zodat Prora als een van de zegeningen van het Duizendjarig Rijk snel afgebouwd kon worden. De werkelijkheid was dat het complex tijdens de oorlog dienst deed om ontheemden uit Hamburg op te vangen na het geallieerde bombardement in juli 1943. Later vonden de Heimatvertriebenen uit de oostelijke provincies van Pruisen er onderdak. Daarnaast werden in Prora dwangarbeiders en krijgsgevangenen ondergebracht.
Na de oorlog: socialisme
In 1939 waren zeven van de acht blokken klaar, op het interieur na. Met de bouw van de feesthal was nog maar net begonnen. Na de oorlog werden alle waardevolle materialen van het complex naar de Sovjet-Unie verscheept, in het kader van herstelbetalingen. Een paar blokken werden opgeblazen, in andere nam het Sovjetleger zijn intrek. Er was een kortstondige openbare discussie over de toekomst van Prora. Moest het een industriecentrum van Rügen worden, of misschien een ontspanningsoord voor de arbeiders van de DDR? Zij waren het immers die via belastingen de 60 miljoen mark bouwkosten hadden betaald. Besloten werd het complex een militaire functie te geven: er kwam een opleidingsschool voor officieren en vanaf 1952 werd in Prora een belangrijke divisie gelegerd van wat later de Nationale Volksarmee van de DDR ging heten. Er werden 19.000 arbeiders ingezet om de kwartieren bewoonbaar te maken. De doorgangen naar het strand werden dichtgemetseld om grote slaapzalen voor de manschappen te creëren. Er was gebrek aan geld en materiaal, maar toch werd geprobeerd in ieder geval aan de buitenzijde vast te houden aan het ontwerp van Klotz. In 1956 zaten er al 15.000 soldaten. Vanwege de militaire functie was Prora in 1950 tot Sperrgebiet verklaard, ontoegankelijk voor gewone burgers. Op sommige landkaarten werd Prora niet meer afgebeeld en in reisgidsen bleef dit deel van Rügen onvermeld. Een van de blokken van Prora kreeg wel de functie die ooit voor het hele complex was bedoeld. In het Ferienheim Walter Ulbricht konden officieren van het Volksleger van de DDR vakantie vieren met hun families (60 DDR-mark per persoon, volpension, voor twee weken). Daarnaast werd ’s zomers voor tweeduizend Junge Pioniere een jeugdkamp georganiseerd; de kinderen werden vooral in tenten ondergebracht.
In de jaren 1980 werd in de buurt van Prora een veerhaven aangelegd, Mukran, dicht bij de vissersplaats Sassnitz. Voor de bouw werden 3300 dienstweigeraars gestuurd. Deze zogenoemde Bausoldaten werden overal in de DDR in de bouw en de industrie ingezet, als onderdeel van het leger (en met een spade in het embleem van hun uniform). De aanleg van de veerhaven van Mukran was een gevolg van de politieke onrust in Polen in die tijd (met de vrije vakbond Solidariteit). De DDR vreesde dat de cruciale landverbinding met de Sovjet-Unie daardoor in gevaar zou komen. Vanuit Mukran kwam er vanaf 1986 een directe veerverbinding met Klaipeda, in de Sovjet-deelstaat Litouwen. Deze heeft nog bestaan tot 2016. De Bausoldaten stonden onderaan in de hiërarchie van het leger en hadden ook na hun diensttijd nog te maken met discriminatie. In Prora is na de Wende, waarbij de DDR veranderde in een parlementaire democratie, een plaquette geplaatst om dit onrecht te herdenken.
Na de Wende: kapitalisme
Op de omwenteling in 1989 volgde een jaar later de Duitse hereniging. Wat te doen met Prora? Was het een ‘schuldig’ gebouw uit de nazitijd? Nee, was de heersende opvatting, het gebouw had immers van oorsprong geen militaire functie. In 1994 kreeg Prora een monumentenstatus, zonder dat duidelijk werd wat ermee moest gebeuren. Wat doe je met een ruïne van 4,5 km? Er waren veel plannen, maar tot uitvoering kwam het niet. In die jaren bezocht ik Rügen regelmatig en kon voor het eerst de ‘Koloss von Rügen’ met eigen ogen bekijken. De plaatselijke VVV had grote moeite te transformeren naar een toeristenbureau dat nieuwe gasten moest aantrekken, ook uit het tot voor kort vijandige Westen. Mijn suggestie Prora daarbij mee te nemen, werd met verbijstering aangehoord. Niet zo vreemd, want de DDR had zich altijd voorgesteld als antifascistische staat, dus het liefst werd gedaan alsof Prora als relict uit de nazitijd niet bestond. Maar steeds meer toeristen ontdekten Prora op eigen kracht en werden onderdeel van wat in de literatuur dark tourism wordt genoemd – het bezoeken van plekken om te griezelen (zie ook Geografie april 2018).
Lange tijd lukte het de overheid niet om Prora te verkopen aan investeerders. Er waren wel kleine initiatieven. In 1993 ging ineen van de blokken een jeugdherberg open, die zich nu nog ‘de langste van Europa’ noemt. In 2011 werd deze verplaatst van het midden naar het meest noordelijke deel van Prora. Sinds 2000 is er een documentatiecentrum over de geschiedenis van Prora, met nadruk op de nazitijd. Een groep historici vond dat te weinig aandacht werd besteed aan de DDR-tijd, met bijvoorbeeld de dwangarbeid van dienstweigeraars, en zette een tweede centrum op. Inmiddels lijken de twee beter samen te werken en wordt aan beide dictaturen aandacht besteed.
Begin deze eeuw nam de interesse bij investeerders toe. Werd in 2004 blok IV voor 625.000 euro verkocht, acht jaar later bracht blok I al 2,75 miljoen euro op. Wie de kopers waren, bleef vaak in nevelen gehuld en regelmatig doken in de pers berichten van faillissementen op. Eén investeerder springt eruit: Ulrich Busch, zoon van Ernst Busch, een bekende zanger van propagandaliederen in de voormalige DDR. Ulrich ziet de herontwikkeling van Prora als zijn levenswerk en noemt dit ‘het grootste denazificatieproject van alle tijden’.
In rap tempo zijn de afgelopen vijf jaar in de meeste blokken woningen en vakantiehuizen gekomen. Tussenmuren zijn gesloopt en kamers samengevoegd tot appartementen van verschillende grootte. In november 2021 stond een 3-kamerwoning te koop voor 250.000 euro; een penthouse kostte in 2015 780.000 euro. Via booking.com en Airbnb is een ruim aanbod beschikbaar. Voor een week verblijf in augustus 2022 betaalt een gezin met twee kinderen rond de 2500 euro. Er zijn meerdere zwembaden aangelegd tussen het strand en het complex. Het documentatiecentrum moest het hoofdgebouw verlaten en heeft nu een eigen paviljoen, vlak bij de jeugdherberg in blok V. Kritiek is er ook, want is de monumentenstatus niet aangetast, met bijvoorbeeld die balkonnetjes met openslaande deuren? Welnee, zeggen de nieuwe eigenaren, als je op het strand staat zie je die bijna niet. En zonder moderniseringen zou er helemaal geen toekomst zijn voor Prora. Wees blij met de toekomstgerichte investeringen, in dit bijzondere deel van het verenigde Duitsland. Deze laatste zinnen getuigen van de huidige kapitalistische fase, maar ze hadden ook ontleend kunnen zijn aan het begin van het volkslied van de DDR: Auferstanden aus Ruinen und der Zukunft zugewandt, laß uns Dir zum Guten dienen, Deutschland, einig Vaterland.
BRONNEN:
- Baranowski, S. (2007). A Family Vacation for Workers: The Strength through Joy Resort at Prora. German History 25(4): 539-559.
- Stark, F. (2014). Das Leiden der Wehrdienstverweigerer in der DDR. Welt, 6 September.
- Wernicke, J., & Schwartz, U. (2006). Der Koloss von Prora auf Rügen. Verlag Museum Prora.
- Op YouTube zijn diverse video’s over Prora te vinden, zoals Prora – Ruine mit Meerblick van de NDR (2017), en de trailer van de film Inside Prora (2021).