Westervoort en Duiven

Het laatste traject van ‘de lijn van Dan’ begint bij de brug over de IJssel bij Westervoort en is een verzamelingen van diverse typen bruggen, twee smalle boogbruggen voor het spoor, een iets bredere voor het wegverkeer en het ‘Boodschappenmandje’ voor de fietsers. Bij de renovatie van de verkeersbrug in 2011 bleek dat er geen geograaf was betrokken bij de plannen. De problematiek was en is behoorlijk complex en daar zijn geografen juist zo goed in. 

IJssel verlegd

De ‘slurpende’ bovenmond van de IJssel lag tot het einde van de 18e eeuw meer dan een kilometer westelijk van de huidige ‘scheppende’ bovenmond van de IJssel (kaart). Het water stroomde bijna achterwaarts vanuit de Nederrijn in de IJssel, waardoor deze verzandde en de waterverdeling over de Rijntakken ongunstig was. Met het stroomopwaarts verplaatsen van de bovenmond werd de waterverdeling beter, maar kwam een deel van de Westervoortse uiterwaarden aan de andere kant van de IJssel te liggen. Er zijn nog steeds boeren die met hun landbouwvoertuigen de brug over moeten om bij hun land te komen. Daar had Rijkswaterstaat geen rekening mee gehouden. Bij de renovatie van de verkeersbrug werd het rijvlak dusdanig versmald dat landbouwvoertuigen elkaar niet meer kunnen passeren. Er is nu automatische breedtedetectie met stoplichten op de brug om het landbouwverkeer te regelen.

Ook de brug bij Westervoort heeft iets bijzonders met de richtingen van het kompas (zie kader). Tijdens de Tweede Wereldoorlog is de brug in verband met het oprukkende leger van de bezetter én de bevrijder vanuit dezelfde richting zwaar beschadigd. In de meidagen van 1940 probeerde het Duitse leger met een gepantserde trein de brug bij Westervoort vanuit het oosten te passeren. Het Nederlandse leger heeft de overspanning toen opgeblazen. In april 1945 werd de inmiddels herstelde brug opnieuw zwaar beschadigd, toen de geallieerden uit het oosten optrokken om West-Nederland te bevrijden.

Pruisische invloed

Tot 1813 waren grote delen van De Liemers nog Pruisisch. Maar Westervoort was altijd al Gelders. Ten oosten van Westervoort zijn de restanten van de grens met Pruisen, de schans Geldersoord, nog altijd zichtbaar in het landschap. En tweehonderd jaar later is de Pruisische invloed nog merkbaar: oudere inwoners van De Liemers speken van ‘d’n Proes’. De vorige bewoners van het huis waar ik nu woon, heetten Van Brandenburg. Toen ik telefonisch contact zocht, bleek die naam wel erg veel voor te komen in Duiven.

Gefrustreerd esdorp

Het gebied rondom het eindpunt van ‘de lijn van Dan’ – waar ik nu dus woon – heeft alle kenmerken van een rivierenlandschap met uiterwaarden, wielen, oeverwallen, stroomruggen en komgronden. De dorpen liggen vrijwel allemaal redelijk dicht bij de rivier op de relatief hooggelegen oeverwallen. Een uitzondering is Duiven, dat is omringd door de zware komkleien. De spoorlijn ligt niet voor niets op een dijk en in 1926, tijdens de laatste grote rivieroverstroming, was de Rijksweg van en naar Duiven onbegaanbaar vanwege de grote hoeveelheid water. Toch ligt het oudere deel van Duiven hoog en droog op een fossiele riviervorm. In de serie ‘In de kantlijn van het landschap’ (zie Geografie 2020-4) schreef ik er al eens over: een laat-pleistoceen rivierduin. Even ten noordwesten van Duiven is nog een stukje van de oude akker bewaard gebleven langs de Engsestraat. Een eng of ing is een variant in het rivierengebied van de bekende es of enk op zandgrond. Bij gebrek aan gezamenlijke weidegronden, die op de zandgronden wel voorkomen, spreken historisch geografen van een ‘gefrustreerd esdorp’. In mijn ogen een te ver doorgevoerde drang om alles in één model te vangen. Het is gewoon een eigenstandige variant van een landbouwmodel. Bijzonder aan het engenlandschap in het rivierengebied is dat je daar een specifiek deel vindt waar werd geplagd: de ‘plak’. Ten oosten van Duiven is De Plak nog net niet opgeslokt door de verder oprukkende bebouwing van Duiven.

Bedrijventerreinen

Duiven is vooral bekend vanwege de bedrijvigheid aan weerszijden van de A12. Bedrijven als IKEA, Hornbach en Intratuin hebben geen enkele binding met het landschap. Ook de ondernemingen gespecialiseerd in kachels en keukenapparatuur zijn inmiddels helemaal losgekomen van hun geografische oorsprong. De ijzergieterijen die gevestigd waren in de nabijheid van het ijzeroer langs de Oude IJssel (Atag, Etna, DRU) zijn nu in Duiven niet meer dan een logistiek centrum voor elders gefabriceerde apparatuur. Enkel de naam van een deel van het bedrijvenpark heeft nog een binding met de geografie. De Nieuwgraaf verwijst naar de wetering die verantwoordelijk is voor de afwatering van het gebied.

Eindpunt

Fysisch geograaf Dan Assendorp liep in de rubriek ‘In de lijn van Dan’ in Geografie van 2022 tot 2025 van zijn geboortegrond op de oude duinen nabij Santpoort naar zijn huidige woonplaats op het rivierduin bij Duiven. Stap voor stap toonde hij een dwarsdoorsnede van de fysische en historische geografie van Nederland. Met deze aflevering komt de serie ten einde.