Amersfoort

De lijn van Bloemendaal naar Duiven is voor de helft afgelegd en volgt in dit deel 7 de loop van de Eem. Na stroomopwaarts een voorde (doorwaadbare plek) in de Eem (Amer) te zijn gepasseerd, is het geen laag Nederland meer. Het maaiveld ligt boven NAP en de afwatering richting de Eem verloopt via beken van het natte zandlandschap, zoals de Barneveldsche Beek, de Lunterse Beek en de Heiligenbergerbeek. De naam Amersfoort lijkt voor de hand te liggen, maar er zijn wat kanttekeningen. Want is er wel sprake van een rivier en een voorde? In een schenkingsacte uit het jaar 777 n.Chr. van het gebied rondom Amersfoort aan de bisschop van Utrecht is er sprake van ‘in pago qui vocatur Flethite super alveum Hemi’, oftewel: ‘in de gouw genaamd Flethite aan de oever van de rivier de Eem’. Alveum betekent echter geen rivier, maar holte of moerasbekken. Mijn verklaring is dat op de plek waar een aantal beken samenkomen, een soort doorstroommoeras begon, dat pas later, na ontginning, een echte rivier is geworden. Het is de moeite waard deze kennis mee te nemen als de gemeente Amersfoort of het waterschap Vallei en Veluwe de inrichting nog klimaatrobuuster wil maken. Is het geen idee het water rondom de stad langer vast te houden in een doorstroommoeras?

Topografisch middelpunt

Amersfoort heeft me tijdens mijn studie Fysische Geografie aan de Dapperstraat in Amsterdam nog wel wat hoofdbrekens gekost. Het rooster tijdens de propedeuse was eigenlijk heel simpel: ’s ochtends hoorcollege en ’s middags practica. In mijn herinnering was dat bijna elke middag luchtfoto-interpretatie met een stereoscoop. Landvormen werden op basis van het 3D-stereobeeld eerst zo objectief mogelijk beschreven, waarna aan het eind pas een naam aan de landvorm werd gegeven. Zo duurde het in mijn herinnering een hele middag voordat je mocht concluderen dat Saba een vulkaan was. En zo keken we ook een hele middag naar de Onze Lieve Vrouwetoren, om de hoogte ervan te bepalen met de paralax-bar. Met dit instrument meet je zeer nauwkeurig de verschuiving van een object op twee luchtfoto’s die vanuit verschillende posities zijn genomen. Dit kun je weer omrekenen naar een hoogteverschil. Mijn berekeningen kwamen uit op 112 meter. De in werkelijkheid bijna 100 meter hoge Onze Lieve Vrouwetoren is erg belangrijk voor de geografie van Nederland, want het is het topografisch middelpunt. Ooit het punt met coördinaat [0; 0], nu [155; 463]. Het nulpunt is zo verschoven dat de y-coördinaat altijd groter is dan de x-coördinaat en er geen negatieve waarden voorkomen.

Hoog en laag

Langs ‘de lijn van Dan’ zullen meer middelpunten de revue gaan passeren, maar geografisch is Amersfoort echt het middelpunt van Nederland. De bodem rondom de stad is een lappendeken van klei, zand, veen en akkers. Hoog en laag Nederland en een scala aan fysisch-geografische regio’s komen er samen. Reis je met de trein van Amsterdam naar Groningen, of van Rotterdam naar Enschede, dan is Amersfoort het overstapstation. En (auto)knooppunt Hoevelaken is al meer dan vijftig jaar een mooi klaverblad. Vanwege de stikstofproblematiek zal dat nog wel een tijdje zo blijven; de plannen er een kom- of turbineknooppunt van te maken zijn gepauzeerd. 

De verstedelijking van Amersfoort en omgeving is ongelofelijk. De bebouwde kom is er de afgelopen eeuw ongeveer 350 maal groter geworden. Dit verliep volgens een bekend patroon bij steden op de overgang van hoog naar laag. Aan het begin van de 20e eeuw ging de uitbreiding met luxe villawijken richting de hogere gronden van het Bergkwartier en het Leusderkwartier (figuur). Later volgde lager in het landschap het Soesterkwartier, met woningen voor de arbeiders van het spoor. In de tweede helft van de 20e eeuw ging de verstedelijking snel ten noorden van Amersfoort richting de lage veengebieden van de Eemvallei. En in de 21e eeuw werd de A1 gepasseerd. Stedenbouwkundig is er wel een nieuwe trend zichtbaar. Ten zuiden van de A1 hebben de ronde structuren in de wijk weinig te maken met het oorspronkelijke verkavelingspatroon. Maar ten noorden van de snelweg sluiten de straten van de wijk De Bron daar wél op aan. Waarom dit deel van Vathorst niet naar de voormalige gemeente Duist is vernoemd, kon ik niet achterhalen.