Fysisch geograaf Dan Assendorp loopt van zijn geboortegrond op de oude duinen nabij Santpoort naar zijn huidige woonplaats op het rivierduin bij Duiven. Stap voor stap toont hij een dwarsdoorsnede van de fysische en historische geografie van Nederland.

Stroomopwaarts van de Kontermansbrug tussen Oldeholtpade en De Hoeve zijn de oude meanders van de Linde hersteld volgens het patroon op de historische kaart. Maar die kronkels moeten op hun plaats blijven liggen; het natuurlijke proces van erosie en sedimentatie krijgt geen kans.

Het zonnigste deel van Nederland is Zeeland. Genoeg reden dus om af te reizen naar deze zuidwestelijkste provincie. Dan moet je wel direct bepalen welk eiland het wordt en of je kiest voor een vaste oeververbinding die deel uitmaakt van de Deltawerken of een landverbinding. Een echte landverbinding zonder duidelijke dammen en bruggen is er voor de twee centrale Zeeuwse eilanden Walcheren en Zuid-Beveland pas sinds 1949. Vanaf Bergen op Zoom nemen we de A58. We dalen de Brabantse Wal af en komen in het ‘nieuwland’ van het voormalige Kreekrak – dit zijn op- en aanwassen die na de middeleeuwen zijn teruggewonnen op de zee. De Schelde-Rijnverbinding en het Bathse Spuikanaal, die we passeren, zijn een heel nieuwe doorsnijding van Zuid-Beveland. Net als het kanaal door Zuid-Beveland een stuk verderop, waar we via de Vlaketunnel onderdoor rijden.

Eigenlijk is Ens in de Noordoostpolder de uiterste grens van de IJssel. Hoe zit dat precies?

Aan de oostgrens van Nederland stroomt de Rijn Nederland binnen en begint de delta. Belangrijk kenmerk van een rivierdelta is dat er telkens nieuwe takken ontstaan en dat oude weer droogvallen. Een nieuwe riviertak vormt zich meestal plotseling, tijdens een overstroming. Fysisch geografen noemen dit een avulsie. Vanaf de Duitse grens stroomafwaarts varend kun je verschillende routes nemen richting zee. Welke je ook kiest: je komt altijd avulsies en verlaten rivierarmen tegen.

Van welke kant je Drenthe ook binnenrijdt, om het sinds eind 19e eeuw zo geroemde, arcadische landschap waar te nemen, moet je goed kijken. Het is veelal een rationeel verkaveld agrarisch landschap. Over de ‘beeldkwaliteit’ ervan zal ik niet twisten, maar het kleinschalige esdorpenlandschap is niet in één oogopslag herkenbaar.

Langs de oostrand van Nederland weet je soms niet of je per ongeluk de grens al bent overgestoken. Babberich, Belfeld, Kotten en Bruchterveld zijn maar een paar voorbeelden van namen die je doen denken dat je in Duitsland bent. Een ander mooi voorbeeld is Siebengewald, verstopt achter de Maasduinen in het noorden van Limburg. Van oorsprong onderdeel van Gelre maar sinds het einde van de middeleeuwen behorend tot het graafschap Kleve. Door uitruil van land na de Franse Tijd (1817) is Siebengewald definitief onderdeel geworden van Nederland. Mijn verhaal gaat echter over een oud, aanpalend buurtschap dat elke fysisch geograaf wel kent, maar dat niet meer terug te vinden is op de kaart. Een straatnaam in het dorp Siebengewald is enkel wat rest.

Het centrum van Groningen wordt begrensd door een aantal grachten met namen die verwijzen naar een verleden als bloeiende havenstad. Denk aan Noorderhaven, Turfsingel en Schuitendiep. Het ‘Hoge der A’ en ‘Lage der A’ danken hun naam aan het getij dat via het Reitdiep tot in de stad reikte. Soms moesten de boten aan dit laatste stukje Drentse A aan de hoge kade liggen, soms aan de lage. Het Reitdiep was dus een getijderivier. Ter hoogte van Zoutkamp stroomde de getijdegolf van de Waddenzee via de Lauwerszee twee keer per dag het Groningse land in en uit.

Het oosten van Twente heeft voor Nederlandse begrippen behoorlijk veel reliëf, met hoogteverschillen van wel enkele tientallen meters. Er zijn relatief grote stuwwallen maar ook kleinere, en landduinen, beekdalen en droge dalen. Voor fysisch geografen een eldorado van glaciale, periglaciale en holocene landvormen. Vanaf Ootmarsum naar het westen passeren we eerst nog een relatief grote stuwwal, maar voorbij Vasse wordt het landschap al vlakker. Vóór Geesteren is er nog een klein beetje reliëf maar op de rechte weg van Geesteren naar Vriezenveen lijkt het gedaan met het spannende glaciale Twentse landschap.

Als je met de auto over de A2, vanuit centraal Nederland, richting de hoofdstad van Noord-Brabant rijdt, kruis je een aantal Rijntakken en de Maas.