Kaart en landschap, een Groningse noviteit uit 1954

In een vierluik belicht Lowie Brink opvallende innovaties in de schoolcartografie uit de afgelopen eeuw. In deze aflevering een wandkaart met een denkbeeldig landschap en een fictieve kaart eronder, bedoeld om aardrijkskundige begrippen aan te leren.

In Geografie november/december 2022 beschreef Lowie Brink hoe Nederlanders het initiatief namen tot de schoolwandkaart van de Zuid-Afrikaansche Republiek (1892). De vondst van diamanten en goud in de jaren 1860 en 70 luidde het einde van de Boerenrepublieken in. De kaart werd nog aangepast, maar was in 1902 passé. Een gevoel van stamverwantschap met de ‘Afrikaner neven’ maakte gaandeweg plaats voor de Nederlandse anti-Apartheidsbeweging.

In Geografie oktober 2022 beschreef Lowie Brink hoe de Nederlands Zuid-Afrikaanse Vereniging een leerboek Aardrijkskunde van Zuid-Afrika ontwikkelde voor de ‘Afrikaner neven’. Wat nog ontbrak, was een schoolwandkaart van Transvaal. In Pretoria pakten twee geëmigreerde Nederlanders, Van Wouw en Oerder, de handschoen op.

Stamverwantschap tussen Nederlanders en Afrikaners werd later afgedaan als een mythe, maar tussen 1881 en 1902 was de Nederlandse sympathie voor de ‘Afrikaner neven’ wijdverbreid. Een Nederlandse schoolwandkaart uit 1892 van de Zuid-Afrikaanse Republiek, ook wel Transvaal genoemd, is daar een sprekend voorbeeld van. Een reconstructie van de steun van Nederlanders aan de Boerenzaak in drie delen.

Ook voor ontdekkingsreizigers geldt: publish or perish. Georg Meissner bezocht eind 19e eeuw de onbekende Bataklanden op Noord-Sumatra, maakte daarvan kaarten en bracht terloops een enorme collectie etnografica bijeen. Maar voor publicaties maakte hij geen tijd. Zijn aantekeningen op een oude wandkaart gaven aanleiding de hobby’s van deze avonturier te reconstrueren.

Schoolwandkaart toont het onzekere kaartbeeld van Europa rond 1920

Als ik hem na twintig jaar zoeken eindelijk uitrol, volgt een flinke teleurstelling. De eerste druk van de Nieuwe wandkaart van Europa uit 1912 staat vol aanpassingen van de staatkundige grenzen in rode en zwarte inkt. Bij nader inzien geven ze een fascinerend beeld van de onzekerheden in Europa na de Eerste Wereldoorlog, precies honderd jaar geleden.

In een Fries landhuis hangt een gigantische wandkaart van Europa uit 1877. De eigenaar heeft er geen plaats meer voor. Het is geen cartografisch hoogstandje en hij verkeert in een beroerde staat. Maar het zou weleens het enige overgebleven exemplaar kunnen zijn. Is deze ‘monsterkaart’ nog te redden?