Planciusmedaille

De Planciusmedaille is bestemd voor personen die zich in het bijzonder verdienstelijk hebben gemaakt voor de aardrijkskundige wetenschap in het algemeen. De medaille draagt de naam van Petrus Plancius (1552-1622), die betrokken was bij de oprichting van de Verenigde Oost- en ook de West-Indische Compagnie, zowel financieel als voor de uitrusting met kaartmateriaal. De Planciusmedaille is sinds 1921 aan ruim twintig personen uitgereikt.

De Planciusmedaille is vernoemd naar Pieter Platevoet, later Petrus Plancius, die in 1552 in West-Vlaanderen werd geboren. Na zijn schoolopleiding studeerde hij theologie in Duitsland en Engeland. Op 24-jarige leeftijd werd hij predikant, eerst in verschillende plaatsen in Vlaanderen, later in Brussel. Na de belegering van Brussel door Parma in 1585 vluchtte Plancius naar Amsterdam, waar hij het beroep van predikant weer opnam en dat tot zijn dood zou blijven uitoefenen. Hij was een invloedrijk theoloog.

Plancius was betrokken bij de oprichting van de Verenigde Oost- en ook de West-Indische Compagnie, zowel financieel als voor de uitrusting met kaartmateriaal.

Zijn motivatie daarbij was met name religieus. Hij was vooral (calvinistisch) predikant, overtuigd van zijn religieus gelijk moest de strijd gewonnen worden van het katholieke Spanje (en Portugal). Vanzelfsprekend speelden ook commerciële belangen een rol, maar voor Plancius minder, hij was meer dominee/wetenschapper dan koopman.

Plancius was daarnaast een van de belangrijkste cartografen van zijn tijd. In 1592 bracht hij zijn grote wereldkaart uit en vestigde daarmee zijn reputatie. Hij vervaardigde verder een aantal kaarten van de buiten-Europese kusten en, samen met Willem Barentsz, een kaart van het Middellandse zeegebied. Ook publiceerde hij journalen, zeemansgidsen, navigatieboeken en ontwikkelde hij een nieuwe methode voor de bepaling van de geografische lengte. Bovendien introduceerde hij het gebruik van de Mercatorprojectie voor de zeekaarten. Zijn rol als centraal verzamelpunt van allerlei soorten informatie, die hij functioneel maakte voor andere kaartenmakers, was van grote betekenis.

Hij heeft vanwege zijn aardrijkskundige beschrijvingen en zijn activiteiten als cartograaf de aanzet gegeven voor de spectaculaire groei van de Nederlandse cartografie in de zeventiende eeuw. Plancius was een grote stimulator van de Nederlandse zeevaart.

Nieuwe onderscheiding vanaf 2025: Atlasmedaille

In het kader van het dekolonisatiedebat wil het KNAG-bestuur stilstaan bij de rol die Plancius heeft gespeeld bij de exploratie en exploitatie van een groot deel van de wereld in de 17e en 18e eeuw. Hij was bij leven kaartenmaker en heeft vanwege zijn aardrijkskundige beschrijvingen en zijn activiteiten als cartograaf de aanzet gegeven voor de spectaculaire groei van de Nederlandse cartografie in de zeventiende eeuw. Plancius was daarmee een grote stimulator van de Nederlandse zeevaart. Hoewel Plancius predikant was, en zijn motivatie om de wereld in kaart te brengen met name religieus, speelden zeker ook politieke en commerciële belangen een rol. Waarschijnlijk is dit laatste ook de reden geweest dat het KNAG indertijd heeft gekozen voor de volgende tekst op de achterkant van de medaille: 'Handel volgt wetenschap'. Inmiddels denkt het KNAG heel anders over de rol van de wetenschap en het koloniaal verleden van het KNAG, getuige haar verklaring uit 2023 op de website: Historie.

Het KNAG-bestuur vindt dat de rol van Plancius als facilitator van zeevaart, handel en vooral de daaropvolgende grootschalige wereldwijde commerciële uitbuiting van landen, regio’s, landschappen, volkeren, en mensen, groot is geweest. Plancius heeft vele expedities mogelijk gemaakt die vanaf de 17e eeuw het kolonisatieproces faciliteerden. Het KNAG-bestuur is daarom van mening dat het tijd wordt dat deze ere-medaille destijds naar Plancius vernoemd, een nieuwe naam krijgt. Allen die deze medaille in het verleden hebben gekregen, uit handen van het KNAG, hebben zich zeer verdienstelijk gemaakt voor de wereldwijde aardrijkskunde – dat staat voorop, en blijft voorop staan. Maar in het huidig tijdsgewricht waarin de maatschappij en ook het KNAG het koloniaal verleden erkent en benoemt, past deze naam niet meer. Ook niet de tekst op de achterkant van de medaille 'Handel volgt wetenschap' – het zou eerder 'Eenieders welzijn volgt wetenschap'  moeten zijn.

Het KNAG-bestuur wil de naam van de Plancius-medaille wijzigen, maar toch ook recht doen aan allen die in het verleden de eer hadden deze medaille te ontvangen omdat ze zich in bijzondere mate hebben ingezet voor de aardrijkskunde. Daarom stelt ze een nieuwe naam voor: Atlasmedaille, naar Atlas, de titaan, die (letterlijk) de aarde draagt. Deze naam moet uitdrukken dat degenen die zich uitzonderlijk verdienstelijk hebben gemaakt voor de aardrijkskundige wetenschap en daarom deze medaille verdienen, in figuurlijke zin de ‘aarde ook hebben gedragen’.

Toekenning Planciusmedaille

• 2023 prof. dr. S.B. Kroonenberg
• 2022 dr. P.C.J. van der Krogt
• 2019 prof. dr. H. Ottens
• 2012 prof. dr. P. Pellenbarg
• 2009 prof. dr. J. van Weesep
• 2009 prof. dr. G.A. van der Knaap
• 2009 prof. dr. T.W.J. van Asch
• 2007 prof. dr. F.J. Ormeling jr.
• 2007 prof. dr. G. Schilder
• 2006 prof. dr. J.M.G. Kleinpenning
• 2003 prof. dr. G.A. Hoekveld
• 2001 prof. dr. H. van Ginkel
• 2001 prof. dr. H.H. van der Wusten
• 2000 prof. dr. F.J. Ormeling sr.
• 1998 prof. dr. H. Verstappen
• 1959 Sir Vivian Fuchs
• 1957 prof. dr. ir. F.A. Vening Meinesz
• 1933 dhr. S.A. Hedin
• 1930 Sir Francis Younghusband
• 1930 prof. dr. G.A.F. Molengraaff
• 1928 prof. dr. A. Penck
• 1926 dr. ph. C. Visser
• 1921 dr. ir J.W. IJzerman