In de KNAG-collectie bevinden zich drie kaarten uit 1873 over de Maxwell [Land] Grant in New Mexico. Het gaat om een geologische kaart, een landbouwkaart en een kaart van geplande spoorwegverbindingen. Wat is het verhaal erachter?

In 1873 verscheen deze kaart van het Koninkrijk der Nederlanden met een bijkaart van het Groothertogdom Luxemburg, dat in die tijd onder het huis van Oranje-Nassau viel. Aan de zijkanten staan – nogal verrassend – de wapens van zestien landen in Europa, met teksten waarin het wemelt van de spelfouten.

Belangwekkende Nederlandse geografen maken kans onderscheiden te worden met de Plancius-medaille van het KNAG. Vreemd genoeg komt Plancius zelf nauwelijks ter sprake in de tijdschriften van het genootschap.

Midden 17e eeuw bereikte de Amsterdamse productie van grote encyclopedische atlassen een hoogtepunt. Deze bevatten niet alleen kaarten maar ook veel tekst. De uitgevers Johannes Janssonius en Joan Blaeu poogden elkaar de loef af te steken door steeds een grotere atlas te produceren dan de ander. Wat dat betekende voor de kaarten, wordt duidelijk aan de hand van een kaart van het Spaanse platteland.

Lang werd aangenomen dat het verhaal van de jongen die Holland van een overstroming redde door met zijn vinger een gat in een dijk dicht te houden, van oud-Hollandse oorsprong was. Het is echter vooral in de Verenigde Staten verspreid. Zo’n dertig jaar geleden bleek dat het Amerikaanse verhaal gebaseerd is op de Engelse vertaling van een korte vertelling van de Franse schrijfster Eugénie Foa uit 1848. Recent onderzoek toont aan dat ook zij het niet zelf bedacht heeft.

In 2021 was het 600 jaar geleden dat de Sint-Elisabethsvloed een groot deel van Holland onder water zette. In de publicaties die deze ramp herdenken, kreeg de enig bekende kaart van vóór de overstroming geen of nauwelijks aandacht. De kaart levert geen nieuwe gegevens over de Grote Waard, die uiteindelijk verloren ging, maar geeft inzicht in het cartografisch denken van die tijd.

2021 is een bijzonder Blaeujaar, want ongeveer 450 jaar geleden werd Willem Jansz. Blaeu geboren, de bekendste kaartenmaker uit de 17e eeuw. Die roem had hij grotendeels te danken aan zoon Joan. Daarbij leverde de naam Willem Jansz. aanvankelijk veel verwarring op. Dus begon hij 400 jaar terug de familienaam Blaeu te gebruiken om zich te onderscheiden van concurrent Jan Jansz.

Brazilië staat al sinds de 14e eeuw op de kaart. In de Ierse mythologie wordt verhaald over Hy-Brasil, een eiland dat altijd in mist gehuld is en slechts één dag per zeven jaar te zien zou zijn. Dit eiland ligt volgens het verhaal in de Atlantische Oceaan, ten westen van Ierland. Al in 1330 tekende Angelino Dulcert het als ‘Bracile’ op zijn portolaan (een type zeekaart). Het kleine eiland figureert eeuwenlang op allerlei kaarten.

Hypothetische kaarten

Bij oude kaarten moet je er altijd rekening mee houden dat waarneming en fantasie vermengd zijn. Fantasie is misschien niet het goede woord. Cartografen hadden een hekel aan lege plekken op een kaart – de horror vacui – en vulden de onbekende gebieden met landen die soms gebaseerd waren op een enkele waarneming (waarvan we nu weten dat die vaak onbetrouwbaar waren), maar ook heel vaak stoelde op een hypothese. Een bekend voorbeeld van zo’n hypothetisch land is de grote landmassa die vanaf de 16e eeuw in het zuidpoolgebied getekend werd. De hypothese stoelt mogelijk op de aanname dat de aarde uit evenwicht zou zijn als er ten het zuiden en ten noorden van de evenaar geen gelijke landmassa zou zijn. Minder bekend is dat er ook in het noordpoolgebied hypothetische landen getekend zijn.

Omlijsting vol verhalen