Kaapstad: Overbevolking versus natuur

De serie Apartheid van boven in Geografie belicht aan de hand van dronebeelden dat ruimtelijke segregatie nog altijd bestaat. De urbane expansie en vooral snelle groei van illegale nederzettingen zonder adequate sanitaire voorzieningen bedreigen niet alleen de gezondheid van de bewoners, maar ook kwetsbare ecosystemen, zoals in Kaapstad.

Kaapstad is gebouwd op de Cape Flats, een vlakte tussen het Tafelgebergte en het Hottentots-Holland-gebergte. In de Cape Flats komt een aantal unieke endemische ecosystemen voor, waaronder de strandveldduinen en het zandfynbos. Strandveld betekent in het Afrikaans letterlijk ‘strandvegetatie’. Het is dan ook een typisch duinecosysteem dat alleen te vinden is op kalkrijke zanden rondom Kaapstad. De vegetatie is aangepast aan de droge zomers in het gebied en bloeit zeer uitbundig in het voorjaar. Fynbos komt van de woorden ‘fijn’ en ‘bos’, refererend aan de fijne structuur van de vegetatie in dit ecosysteem, en de zanderige, diep verweerde en kalkarme bodems waarop dit type fynbos voorkomt.

Beide ecosystemen vervullen belangrijke functies voor Kaapstad. Ongeveer 1,5 miljoen mensen wonen er nog geen kilometer vandaan. De duinen vormen een natuurlijke barrière tegen de zee en beschermen de inwoners tegen zandstormen bij sterke zuidoostelijke winden. Daarbij trekt de kuststreek miljoenen toeristen. De ecosystemen zijn ook belangrijk voor educatieve en culturele doeleinden. Ze staan echter zwaar onder druk als gevolg van de bevolkingsgroei en urbane expansie van Kaapstad. Dit leidt tot habitatverlies en verdere fragmentatie van de ecosystemen. Gemiddeld is ongeveer nog een vijfde van de oorspronkelijke bedekking van beide ecosystemen aanwezig, waarvan ongeveer de helft in goede conditie is en slechts een tiende beschermd is in natuurreservaten. Beide ecosystemen zijn door de IUCN ( International Union for Conservation of Nature) geclassificeerd als extreem bedreigd.

Strandveld versus fynbos

Strandveldduinen en -valleien zijn vanwege de dynamiek en het reliëf niet aantrekkelijk om op te bouwen, maar vanwege de hoge bevolkingsdruk en de schaarste aan goede bouwgrond hebben veel mensen simpelweg geen andere keuze. Fynbos is veel vlakker en heeft vrijwel geen natte gronden. Dit contrast is terug te zien in de ruimtelijke verdeling van wijken. De oudere, beter toegeruste en voormalig ‘witte’ wijken liggen vooral op fynbos, de jongere en zeer dichtbevolkte townships vooral op strandveldduinen. Dit heeft gevolgen voor het natuurbeheer. De lokale groepen die biodiversiteit en natuurreservaten ondersteunen, zijn vooral te vinden in de rijkere buurten op het fynbos. Degenen die leven in de armere buurten en illegale nederzettingen nabij strandveldduinen hebben minder oog voor natuurbehoud. Ze maken er zeer intensief gebruik van. Ze laten er hun vee grazen en verzamelen brandhout en planten voor medicinale en culturele doeleinden. De schaal waarop dit gebeurt, leidt in veel gevallen tot een verdere aantasting en degradatie van de ecosystemen.

Jarenlang vond de urbane expansie voornamelijk plaats op landbouwgrond, maar deze wordt steeds schaarser. Dat heeft de afgelopen jaren geleid tot massale uitbreiding van met name illegale nederzettingen op natuurgronden – ook in officiële natuurreservaten. Deze slums vormen een grote bedreiging voor het voortbestaan van de Cape Flats-ecosystemen.

Natuurreservaat Driftsands

Een voorbeeld van deze ontwikkeling is Driftsands. Dit natuurreservaat wordt omringd door een aantal van de dichtstbevolkte en armste sloppenwijken van Kaapstad. In de afgelopen vijf jaar zijn er meerdere illegale nederzettingen ontstaan binnen de grenzen van het natuurreservaat. De bewoners leven in shacks van golfplaten en hout, en hebben gebrek aan elektriciteit en sanitaire voorzieningen. Zo zijn Green Park en Los Angeles gebouwd rond een natte duinvallei. Deze wordt gebruikt als drinkwatervoorziening, om te koken en schoon te maken, maar ook als afvaldumpplaats voor huishoudelijk afval en uitwerpselen, waar ziekten zich makkelijk kunnen verspreiden. Het leidt ook tot de vervuiling en eutrofiëring van oppervlakte- en grondwater. Geen aantrekkelijke plek om te leven, maar waar moeten de mensen anders heen? Veel bedrijven in Kaapstad hebben inmiddels ontdekt dat de duinvalleien en moerassen van Strandveld ideaal zijn om de hoge kosten van de gemeentelijke afvalafhaaldienst te ontlopen. In de duinvalleien van Driftsands wordt op grote schaal industrieel afval gedumpt, zoals banden, hout en plastic. Veel sloppenbewoners verdienen hun brood met het sorteren van afval dat nog enige waarde heeft.

CapeNature, de beheerder van de natuurreservaten in de regio Kaapstad, ontbeert de financiële middelen om de natuurreservaten te beschermen. Zo zijn veel reservaten niet omheind en ontbreken wetshandhavers. Door een pragmatische aanpak van legalisering van spontane nederzettingen, inhuren van bewoners voor werkzaamheden in het park en voorlichting probeert CapeNature verdere uitbreiding van nederzettingen in het reservaat te voorkomen. Deze aanpak is soms succesvol, maar kan de opkomst van nieuwe nederzettingen op andere plekken niet stoppen. De lokale overheid erkent het probleem en heeft een natuurbeheerplan opgezet, dat voorziet in uitbreiding van het areaal beschermde natuurreservaten. Dit lijkt echter onhaalbaar vanwege een gebrek aan middelen en wetshandhaving, bestaande ruimtelijke ontwikkelingsplannen, de voortdurende uitbreiding van illegale krottenwijken en het grootschalig privébezit van natuurgronden.

Naar verwachting zal de bevolking van Kaapstad de komende 15 jaar toenemen van de huidige 3,5 miljoen naar 4,3 miljoen in 2031. De bedreiging van de Kaapse ecosystemen zal dus nog groter worden. De lokale overheid heeft amper voldoende geld om de bestaande natuurreservaten te beschermen. Het is dan ook de vraag of de Kaapse ecosystemen de komende decennia zullen overleven.

BRONNEN

• City of Cape Town 2010. Demographics Scenario Discussion Paper. Geraadpleegd op 21 januari 2015: https://www.capetown.gov.za/en/sdf/Documents/Nov2010/DemographicsDiscussionPaperAugust2010.pdf
• Daraghma, A. 2009. Constructions of nature and environmental justice in Driftsands Nature Reserve, South Africa. Ph.D. Thesis. Environmental and Geographical Science, University of Cape Town.
• Holmes, P.M. et al. 2012. Conservation Implementation Plan for the Strandveld in the Metro South-East. Environmental Resource Management Department (ERMD), City of Cape Town.
• Holmes, P.M., A.G. Rebelo, C. Dorse & J. Wood 2012. Can Cape Town’s unique biodiversity be saved? Balancing imperatives and development needs. Ecology and Society, 17: 28-39.
• Johnson, D. 2012. A small South African nature reserve and its challenges. Population Matters Magazine, 21. Geraadpleegd op 31 januari 2014: http://www.populationmatters.org/magazine/0812.pdf
• Rebelo, A.G., P.M. Holmes, C. Dorse & J. Wood 2011. Effects of urbanization in a biodiversity hotspot: Conservation challenges in Metropolitan Cape Town. South African Journal of Botany, 77: 20-35.