Kiezen tussen twee kwaden: blijven of weggaan?

Etnische Russen in Oezbekistan als speelbal van Poetin

De Russische diaspora in Oezbekistan zit vast in een politiek machtsspel. De Russen willen ‘terug’ emigreren naar Rusland om een beter bestaan op te bouwen. Hiervoor zijn speciale hervestigingsprogramma’s opgezet. Toch lukt deze etnische minderheid niet om terug te keren. Poetin heeft namelijk baat bij de diaspora en zijn beleid bemoeilijkt de terugkeer.

Miljoenen etnische Russen emigreerden in de tijd van de Sovjet-Unie buiten de grenzen van de deelrepubliek Rusland. Ze zagen dit niet als emigratie, maar eerder als een binnenlandse verhuizing. Iedere Sovjetburger beschikte over een binnenlands paspoort waarmee vrij gereisd kon worden binnen de grenzen van de Sovjet-Unie. In het binnenlandpaspoort stond je etniciteit vermeld en de plek waar je op dat moment woonde. Dit laatste heette een propiska en functioneerde als een soort verblijfsvergunning. Als je buiten de Sovjet-Unie wilde reizen, dan had je een buitenlandpaspoort nodig. Maar dit was maar voor weinig mensen weggelegd.

Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 vervielen de Sovjetpaspoorten. De eerst zachte binnenlandse grenzen werden ineens harde grenzen. Je kon niet meer zomaar van Oezbekistan naar Rusland reizen. Miljoenen etnische Russen kwamen zo buiten de grenzen van Rusland te wonen. De meesten keerden terug naar Rusland, maar enkelen bleven in het land waar ze op dat moment woonden. Zo werden ze onderdeel van de wereldwijde Russische diaspora. Per land verschilde het of met daar het ‘lokale’ staatburgerschap ontving en sommige mensen hebben zelfs nooit het Sovjetpaspoort ingewisseld.

Russische minderheid in Oezbekistan

De Russen die in Oezbekistan wonen, zijn er voor het overgrote deel in de Sovjettijd komen wonen. Vaak werkten ze in het bestuur of als directeuren van fabrieken. Na de val van de Sovjet-Unie woonden er nog zo’n 1,95 miljoen etnische Russen in Oezbekistan. Dat was ongeveer 8,8 procent van alle inwoners. Deze Russen verloren na de val van de Sovjet-Unie hun privileges en werden ineens de grootste minderheid.

In 1995 werd het Oezbeeks ingevoerd als officiële voertaal. In vergelijking met de buurlanden had dit een groot effect op het leven van de etnische Russen. Het Russisch werd namelijk ondergeschikt aan het Oezbeeks, terwijl in de Centraal-Aziatische buurlanden het Russisch eerder gelijkgesteld werd aan de nieuwe voertaal. Slechts 4,5 procent van de etnische Russen sprak Oezbeeks waardoor voor het grootste deel van deze groep meekomen in het nieuwe Oezbekistan moeilijker werd. Zo verloren ze hun voorkeursposities en kregen ze te maken met discriminatie. ‘Tegenwoordig wordt de politiek gedomineerd door etnische Oezbeken’ zegt Max Bader als Rusland- en Eurazië-deskundige en verbonden aan de Universiteit van Leiden. ‘Het is ondenkbaar dat etnische Russen een hoge functie kunnen bekleden.’ De Russen verliezen dus hun banen en aandeel in de politiek waardoor hun invloed steeds minder wordt. Ook hun Russisch-Orthodoxe geloof wordt verder ingeperkt. Het uitoefenen ervan wordt getolereerd maar uitbreiding of bekering van etnische Oezbeken is verboden. In 2014 was de Russische gemeenschap nog maar 2,3 procent van de Oezbeekse bevolking. Dat gaat ongeveer om 640.000 etnische Russen.

Dromen over Rusland

De etnische Russen die in Oezbekistan blijven, voelen zich de facto tweederangsburgers. Het wordt ze steeds moeilijker gemaakt om hun cultuur uit te oefenen. Door de invoering van de taalwet is de werkeloosheid hoog. Wie geen Oezbeeks spreekt kan moeilijk aan een baan komen. Russen die wel een baan hebben, worden meestal slecht betaald en werken onder hun niveau.

De levenstandaard voor de etnische Russen gaat steeds verder achteruit. De meesten wonen in de hoofdstad Tasjkent waar ze ongeveer een vijfde van de bevolking uitmaken. Ze vormen een geïsoleerde groep die een onderscheidende identiteit behoudt ten opzichte van de Oezbeken. De etnische Russen gaan het liefste naar Russische scholen en bezoeken de Orthodoxe kerk waar bijna geen etnische Oezbeken komen. Hierdoor vindt er weinig cultuuruitwisseling plaats tussen de Russen en de Oezbeken. En hoewel het grootste gedeelte van de etnische Russen het Oezbeeks staatsburgerschap heeft verkregen na de val van de Sovjet-Unie, voelen ze zich nauwelijks verbonden met het land. Ze dromen ervan ooit weer terug te keren naar Rusland voor een beter bestaan. Maar emigratie is duur en de prijzen in Rusland liggen nog eens vele malen hoger dan in Oezbekistan.

Geopolitiek in Rusland

Hoe kijken ze in Rusland aan tegen de situatie van hun mede-Russen? Poetin spreekt in zijn geopolitiek over de Russkiy Mir, een Russische wereld. Iedereen die tot de Russkiy Mir behoort, zal hij beschermen. Eenieder die de Russische taal spreekt en zich op een manier verbonden voelt met de Russische cultuur behoort tot deze wereld. Hij noemt dit zijn compatriots, oftewel landgenoten. Hieronder valt dus ook de Russische diaspora. Hij schept hiermee een cultureel verbonden gemeenschap over landgrenzen heen.

Universitair docent en geograaf Leo Paul legt uit: ‘Poetin gebruikt zijn ideeën van Russkiy Mir voor het uitoefenen en uitbreiden van de Russische invloedssfeer. Vooral in voormalige Sovjetstaten die strategisch liggen, bijvoorbeeld aan de Zwarte Zee, of in landen die een buffer vormen voor invloeden van buitenaf.’ Een voorbeeld van hoe dit in de praktijk tot uiting komt, is te zien in Georgië. In 2008 vielen Russische troepen Zuid-Georgië binnen. De verklaring van Poetin was dat hij hiermee de etnische Russen en de Zuid-Osseten die daar wonen beschermt. Tot op de dag van vandaag is dit een etnisch-politiek conflict dat nog niet opgelost is. Hierdoor is het voor Georgië niet mogelijk om zich aan te sluiten bij de NATO. De NATO laat namelijk alleen landen toe waar geen territoriale conflicten spelen. Poetin gebruikt het idee van de Russkiy Mir om de Russische invloedssfeer uit te breiden en die van Europa tegen te houden. Het bestaan van de Russische diaspora is dus voor Poetin belangrijk om militaire acties te kunnen rechtvaardigen maar het is ook een middel om macht uit te kunnen blijven oefenen.

Terugkeren naar Rusland?

De bescherming van de compatriots lijkt ook tot uiting te komen in het hervestigingsprogramma van Poetin. Dit is een programma speciaal voor etnische Russen die na 1991 buiten de grenzen van Rusland kwamen te wonen en weer terug willen keren. Maar waarom lukt het de Russische diaspora in Oezbekistan dan niet om te emigreren? Wanneer je meedoet aan het programma ontvang je omgerekend zo’n 1.500 á 2.000 euro om de reis en benodigde documenten te kunnen betalen. Daarnaast ontvang je een klein bedrag totdat je werk gevonden hebt. Dit is alleen niet genoeg om dagelijks rond te kunnen komen. Daartegenover staat dat je ten minste twee jaar in een aangewezen gebied moet gaan wonen en werken. Dit zijn meestal dun- of onbevolkte gebieden ver weg van de grote steden. Wanneer er werk beschikbaar is, gaat dit meestal om landarbeid of fabriekswerk. Bijna alle etnische Russen uit Oezbekistan komen juist uit de hoofdstad en zijn dus stedelingen. Hierdoor is het aarden en geschikt werk vinden in het gebied vrijwel onmogelijk. Maar mocht je de twee jaar voltooien, dan krijg je het Russische staatsburgerschap.

Een tweede weg om staatsburgerschap te verkrijgen, is via een ‘vereenvoudigde’ procedure. Hierbij hoef je niet het proces van naturalisatie te doorlopen. Het staatsburgerschap verkrijg je dan als je in bezit bent van een woonregistratie of als je kan bewijzen dat je al vijf jaar in Rusland woont. Voor een woonregistratie is een koophuis nodig, maar je mag niet kopen zonder geldig burgerschap, en vijf jaar huren is onbetaalbaar. Het is namelijk niet toegestaan om een lening af te sluiten of te werken zonder staatsburgerschap. Hiervoor kan je een tijdelijk verblijfsvergunning aanvragen, maar daar is een overheidsquota voor. De kans dat je dit krijgt, is dus klein. De ‘vereenvoudigde’ procedure is dus eigenlijk onmogelijk. Tenzij je veel geld hebt.

Vast in Oezbekistan

Het toekomstperspectief voor de Russische Diaspora in Oezbekistan is dus somber. In Oezbekistan lijkt de Russische cultuur steeds meer te verdwijnen. De etnische Russen dromen over een nieuw bestaan in Rusland maar wegkomen is moeilijk. Dit kost veel geld, maar sparen in Oezbekistan is haast ondenkbaar. Daarnaast wordt een leven opbouwen waarin de Russische cultuur centraal staat steeds moeilijker gemaakt. De kerk en de Russische taal vervagen langzaam in Oezbekistan.

In Rusland is het vooruitzicht niet veel beter. Het terugkeren is een moeizaam proces. Dit komt doordat Poetin de Russen in Oezbekistan eigenlijk alleen wil helpen als dat ook voordelig is voor Rusland. Dit is terug te zien in het hervestigingsprogramma waarbij ze geplaats worden in perifere gebieden om daar economische activiteit te stimuleren. De etnische Russen die in Oezbekistan blijven, kan hij gebruiken om zijn invloed uit te blijven oefenen. Het is dus kiezen tussen twee kwaden voor de Russische diaspora, waarbij beide scenario’s weinig toekomstperspectief lijken te bieden.

BRONNEN

• Cheskin, A. & A. Kachuyevski (2019). The Russian-Speaking Populations in the Post-Soviet Space: Language, Politics and Identity. Europe-Asia Studies, 71:1, 1-23.
• Globe, P. (2013). Window on Eurasia: Ethnic Russians in Uzbekistan Under Pressure to Leave.
• Pieper, M. (2020). Russkiy Mir: The Geopolitics of Russian Compatriots Abroad. Geopolitics, 25:3, 756-779.
• Smeets, H. (2018). Roesski Mir: Voorwaarts naar Vroeger. Raam op Rusland.