Rivieren en delta's veiliger en toekomstbestendig
Watermanagement en duurzame ontwikkelingsdoelen
De verandering van het klimaat doet veel met rivier- en deltagebieden en hun bewoners: overstromingen, vervuiling en andere bedreigingen. Een toegankelijke interactieve tool van het Planbureau van de Leefomgeving (PBL) helpt deltagebieden en hun rivieren beter te begrijpen. Met deze tool onderzoek je zelf hoe we deze gebieden op een duurzame manier veiliger en leefbaarder kunnen houden voor toekomstige generaties.
De tool met de naam Navigating rivers and deltas towards a sustainable future werd begin dit jaar gepresenteerd tijdens de Climate Adaptation Summit (CAS) 2021. Arno Bouwman van het Planbureau van de Leefomgeving maakt deel uit van het team dat de tool ontwikkelde. Hij deed dat op verzoek van de Nederlandse watergezant Henk Ovink in samenwerking met diverse universiteiten en bureaus die zich bezighouden met een specialisme dat in Nederland befaamd is: watermanagement. De tool brengt een berg aan informatie op inzichtelijke wijze bij elkaar en is bedoeld voor beleidsmakers, experts en mensen in het veld. Maar voor docenten, onderzoekers, journalisten en studenten is het ook interessant, door het toegankelijke en interactieve karakter, de mooie infographics en kaarten.
Rivieren en delta’s
‘Te veel, te weinig, te vies’, zo kun je volgens Bouwman de mondiale waterproblematiek samenvatten. ‘Door klimaatverandering en het ingrijpen van de mens neemt de problematiek alleen maar toe, vooral op bepaalde plekken in de wereld.’ Rivierdeltagebieden over de hele wereld zijn zulke plekken. De interactieve tool richt zich daarom specifiek op die gebieden.
Voor de mens zijn rivier- en deltagebieden aantrekkelijke leefgebieden door het aanbod van zoet water, de vruchtbare bodem en goede transportmogelijkheden. De invloed van de mens in rivier- en deltastelsels neemt steeds meer toe. Zo leggen mensen dammen aan, kanaliseren en bedijken ze rivieren en vervuilen ze water met afvalstoffen. In de delta’s is steeds meer landbouw, verstedelijking en industrie te vinden. De tool illustreert dit helder (zie figuur 1).
Nu het klimaat in rap tempo verandert, nemen ook de bedreigingen toe. Dat gebeurt vooral in de rivier- en deltagebieden die al te kampen hebben met hoge bevolkingsdruk en waar bestaande ecosystemen zijn aangetast. Watermanagement wordt daarom nog belangrijker. In een rijk land als Nederland – in feite één grote delta van de Rijn, de Maas, de IJssel en de Schelde – zijn we er tot nu toe redelijk in geslaagd om droge voeten te houden. Al kunnen we bodemdaling, stijging van de zeespiegel en veranderende rivierwaterstanden niet tegenhouden. Voor arme landen is watermanagement nog lastiger. We kennen allemaal wel beelden van boeren en stedelingen in Bangladesh, die proberen te overleven bij de zoveelste overstromingsramp. In veel dichtbevolkte kustgebieden in Azië, Afrika en Midden- en Zuid-Amerika zal door klimaatverandering de druk op rivier- en deltasystemen nog meer toenemen.
Duurzame ontwikkelingsdoelen
De tool brengt niet alleen kennis, maar vooral ook oplossingsrichtingen in beeld. ‘We laten zien wat het betekent als we de huidige trend van toenemende problematiek ombuigen. Daarbij gaan we uit van de Duurzame Ontwikkelingsdoelen zoals die zijn geformuleerd door Verenigde Naties’, licht Bouwman toe
In 2015 zijn 17 doelstellingen opgesteld als de nieuwe mondiale duurzame ontwikkelingsagenda voor 2030 (zie figuur 2). Om erachter te komen hoe de Duurzame Ontwikkelingsdoelen (Sustainable Development Goals, SDG’s) in relatie staan tot de problematiek in stroomgebieden van rivieren en deltagebieden kun je in deel 1 van de tool één van deze doelen aanklikken. Vervolgens verschijnt een toelichting, waarbij de tool een onderscheid maakt tussen een uitkomst of een voorwaarde voor duurzame ontwikkeling. Zo wordt SDG 2 ‘Geen honger’ ondermijnd als er een watertekort ontstaat door overmatige irrigatie in de landbouw. Maar ook toenemende overstromingen door stijging van de zeespiegel kunnen de lokale voedselvoorziening in gevaar brengen door verzilting van de bodem.
Dynamisch deltasysteem
Deel 2 van de tool gaat dieper in op hoe rivier- en deltasystemen door het klimaat en de mens veranderen. Dit deel geeft informatie over klimaat, bevolkingsontwikkeling, economie en geografie. In korte en bondige teksten wordt uitgelegd welke soorten deltasystemen je kunt onderscheiden. Relevante infographics en interessante thematische wereldkaarten laten vervolgens de antropogene invloed (invloed van menselijke activiteiten) op rivier- en deltasystemen zien. Je ziet op een wereldkaart bijvoorbeeld waar de meeste dammen en waterkrachtcentrales in rivieren zijn aangelegd. In een andere kaart zie je dat het er in de toekomst alleen nog maar meer worden (zie figuur 3).
Je leert dat 80 procent van het gebruikte water uit de rivieren voor de landbouw wordt gebruikt. De rest hebben we nodig voor industrie, huishoudelijke consumptie en elektriciteitsproductie. Als het bijvoorbeeld gaat om een beeld van waterverontreiniging op wereldschaal, dan valt op dat het vooral gelokaliseerd is in Zuid- en Oost-Azië, als gevolg van de uitspoeling vanuit de landbouw en toenemende verstedelijking.
De invloed van verandering van het klimaat komt daar nog bij. Als de huidige trend wordt doorgetrokken verwacht men dat de aarde in 2050 gemiddeld 2 graden is opgewarmd. Een wereldkaart laat zien dat daarin wel forse regionale verschillen zijn. Vooral in de noordelijke regionen is de temperatuurstijging relatief hoog. In dezelfde kaart kun je ook de veranderende neerslagpatronen bekijken. Het nettoresultaat van deze processen is dat veel droge gebieden droger worden en veel natte gebieden natter.
Bending the trend
Zoals Bouwman al aangaf, kan de trend van groeiende problematiek worden omgebogen. Daar gaat deel 3 van de tool over. Dit deel is het meest interactief. Bouwman licht toe: ‘We werken toe naar bending the trend en focussen vooralsnog op twee veelvoorkomende problemen: overstromingen en uitstoot van nutriënten. Je kunt zelf aan de knoppen van de modellen draaien en zo bepalen of je een plan kiest waarbij je ambitie laag of hoog is.’ In de kaarten en figuren zie je dan direct de positieve of negatieve gevolgen van je keuze. De impact op de realisatie van de Duurzame Ontwikkelingsdoelen is ook hier weer aan gekoppeld.
Kies je voor beperkte maatregelen (lage ambitie), dan laat het model zien wat de gevolgen in 2050 zijn als de mens de kans op overstroming in kustgebieden beperkt tot eens in de 100 jaar. Kies je voor een integrale aanpak met duurzame oplossingen (hoge ambitie), dan geeft de dashboardmeter de gevolgen aan bij kans op een overstroming van eens in de 1000 jaar. Voor de miljoenen mensen in dichtbevolkte rivierdelta’s in Azië en Afrika is dit van levensbelang.
De Duurzame Ontwikkelingsdoelen helpen de complexiteit en veelomvattendheid van de waterproblematiek zichtbaar te maken. Zo vereist een aanpak met hoge ambitie ook ‘Vrede, justitie en sterke publieke diensten’ in de betrokken landen (SDG 16) en ‘Partnerschap om doelstellingen te bereiken’ (SDG 17). ‘Door uit te gaan van de Duurzame Ontwikkelingsdoelen word je gedwongen watermanagent breed te zien’, zegt Bouwman. ‘SDG 6 richt zich op schoon water en betere sanitatie. Maar daarmee is het verhaal niet af. Je ziet dat dit effect heeft op veel andere doelen. Daarbij geldt wel dat niet voor elke plek dezelfde oplossing werkt: global problems, local solutions.’
Urgentie voor maatregelen
De effecten van klimaatverandering worden steeds meer zichtbaar in veel rivier- en deltastelsels in de wereld. De urgentie om maatregelen te nemen en de trend om te buigen is groot. Dat is de boodschap van de tool. Vermijd beleid dat nog uitgaat van ‘oud klimaatdenken’. Probeer de gevolgen van klimaatverandering beter te begrijpen en formuleer wat je er op verschillende niveaus aan kan doen.
De tool van het Planbureau voor de Leefomgeving helpt een complex en abstract begrip als duurzame ontwikkeling beter te begrijpen. Ook de koppeling met klimaatadaptie wordt duidelijk in deze tool. Met een schematische tekening van een rivier en een delta en daarbij de lokale effecten van klimaatverandering en ingrijpen van de mens heb je direct al een concreet beeld. De interactieve mogelijkheden maken dat je vervolgens zelf al meer bewust wordt van de problematiek in rivierdelta’s in de wereld én van mogelijke oplossingen.
MEER INFORMATIE