Jan van Mourik: Liever achter de microscoop dan op de golfbaan

In 2020 werd Jan van Mourik 75 jaar. Maar nog steeds is hij gedreven bezig met zijn vak: fysische geografie. Onlangs verscheen ‘de kroon op zijn onderzoek’.

Fysisch geografen die op een universiteit werken en een meer dan vluchtige belangstelling hebben voor schoolaardrijkskunde: ze zijn op de vingers van een hand te tellen. In Nijmegen was er Jan Piket, in Delft Salomon Kroonenberg, in Utrecht Pim Beukenkamp. Aan de Universiteit van Amsterdam heeft Jan van Mourik zich decennialang ingespannen voor het vak op school. Hij kon daarbij steunen op eigen ervaringen. Hij had nog niet zijn doctoraal aan de UvA behaald, toen hij in 1968, 23 jaar oud, voor de klas kwam te staan. In 1972 werd hij docent op de nieuwe lerarenopleiding D’Witte Leli, om in 1977 terug te keren naar de UvA, als wetenschappelijk medewerker bij de vakgroep Fysische Geografie en Bodemkunde.

De grondlegger van de Amsterdamse fysische geografie, Jan Pieter Bakker (1906-1969), was toen allang overleden, maar zijn invloed was nog groot. Van Mourik heeft bij hem gestudeerd en meegemaakt dat Bakker het materiaalonderzoek in de fysische geografie introduceerde. De tijd dat fysische geografie zich vooral richtte op landschapsinventarisaties was definitief ten einde. Bakker voegde bovendien bodemkunde en landschapsecologie toe aan de opleiding. Bodemprofielen werden voortaan gezien als kostbare archieven waarin was opgeslagen hoe het landschap zich in de loop der tijd had ontwikkeld. De kunst was die archieven te leren lezen én ze te behoeden voor vernietiging zodat ze ook nog beschikbaar zouden zijn voor toekomstige technieken. In 1963 was Bakker erin geslaagd een eigen laboratorium te openen – hij was zijn tijd vooruit. Van Mourik, destijds eerstejaars: ‘Dat laboratorium was uniek. Bakker was echt een pionier, een markante man, meer dan een manipulerende arrogante bullebak zoals hij wel is afgeschilderd.’ Van Mourik heeft zich in zijn onderwijs en onderzoek aan de UvA toegelegd op de bodemkunde en landschapsecologie, eigenlijk tot zijn pensionering in 2010. Hij zwaaide toen af als opleidingsdirecteur aardwetenschappen binnen IBED, het Instituut voor Biodiversiteit en Ecosysteemdynamica. Gedurende zijn carrière was hij ook actief in KNAG-verband. Hij was onder meer redacteur van het Geografisch Tijdschrift en na de fusie met De Nieuwe Geografenkrant in 1992 nog jarenlang redacteur van Geografie. Na zijn pensionering bleef hij regelmatig artikelen schrijven, over bodem en ecologie van gebieden in overwegend Nederland. Tussen 2011 en 2020 verschenen 38 bijdragen van zijn hand in Geografie, de meest recente in de serie ‘Hoeders van het landschap’.

Kroon op onderzoek

Maar Van Mourik schrijft ook voor universitaire onderzoekers wereldwijd. Onlangs verscheen wat hij noemt ‘mijn wetenschappelijk eindproduct’. Dat is Reading the Soil Archives. Van Mourik is daarvan de redacteur (en de belangrijkste leverancier van teksten), samen met Jaap van der Meer, sinds 2011 emeritus-hoogleraar fysische geografie in Londen en gespecialiseerd in glaciale landschappen. Van Mourik: ‘Het is de kroon op mijn onderzoek van bodems in de afgelopen decennia, dat ik heb mogen uitvoeren met tal van collega’s en studenten.’ Het boek laat zien hoe sinds 1963, toen Bakker zijn laboratorium opende, tot op heden het onderzoek van bodemarchieven met sprongen vooruit is gegaan. Van bodemmicromorfologie in de jaren 1960 via pollenanalyses, C14-datering en optisch gestimuleerde luminescentietechnieken tot biomarker analysis in de 21e eeuw. Lokale casestudies in Nederland en elders laten de praktijk zien. De inhoudsopgave en inleiding zijn te vinden op www.elsevier.com/books-and-journals Sluit het boek Van Mouriks loopbaan af als wetenschappelijk onderzoeker? Hij aarzelt. ‘Ik werk nog wel door aan twee nieuwe projecten: bosgeschiedenis en amino acids spectrometrie van humeuze bodemhorizonten. Ook als gepensioneerde moet je wat te doen hebben, zeker als je er niet voor voelt op de golfbaan te gaan staan.’

• Van Mourik, J.M., & Van der Meer, J.J.M. (Eds.). Reading the Soil Archives: Unraveling the Geoecological Code of Paleosols and Sediment Cores. Developments in Quaternary Science 18. Elsevier, 320 p., 148,75 dollar (gebonden).