Stedelijke diversiteit als kans

Veel stedelijk beleid is gericht op het voorkomen van negatieve kanten van diversiteit zoals intolerantie, racisme, discriminatie en onveiligheid. DIVERCITIES is een groot Europees onderzoeksproject waarin juist de kracht van diversiteit centraal staat. Op basis daarvan is het lesprogramma De Diverse Stad gemaakt, dat net als het project in veertien landen draait.

Een koude, druilerige januari-ochtend in Rotterdam-West. Groepjes leerlingen van het Carré College in Rotterdam lopen kriskras door de wijk. Een groepje spreekt een bewoner aan, andere leerlingen interviewen wijkagent Wilco Berenschot in zijn ‘pop-up’ politiebureau. ‘Hebben jullie nog meer vragen? Ik kan je zo veel verhalen vertellen over deze buurt!’ Hij plaatst direct een foto van het bijzondere bezoek op Twitter. De leerlingen vervolgen hun tocht door de wijk. Onderweg maken zij foto’s en tekenen de route in op een kaart. In de klas presenteren leerlingen op posters het antwoord op hun deelvraag. Zo ontstaat een profiel van de wijk. Wie wonen er? Wat missen de bewoners in deze buurt?

De leerlingen volgen deze ochtend het lesprogramma De Diverse Stad, dat ontwikkeld is bij het grootschalige Europese onderzoeksproject DIVERCITIES.

Onderzoek in Feijenoord

Het DIVERCITIES-onderzoek vindt plaats in dertien Europese steden en in Toronto (Canada). Het project heeft als kernhypothese dat sociaaleconomische, sociaal-demografische, etnische en culturele diversiteit de sociale cohesie, economische prestaties en sociale mobiliteit van personen en groepen positief kan beïnvloeden. In Nederland richt het onderzoek zich op het Rotterdamse Feijenoord. Deze wijk heeft veel woningen met een relatief lage huur- of koopprijs, een vrij groot verloop van bewoners en ondernemers, en een zeer diverse bevolking. De wijk fungeert als een plek van aankomst voor (im)migranten die op zoek zijn naar relatief goedkope huisvesting of een woning in de buurt van familie of vrienden. De wijk is financieel arm en heel divers. Bewoners en ondernemers in Feijenoord hebben uiteenlopende opleidingsniveaus, inkomens, leeftijden, leefstijlen en afkomst.

Stad versus buurt

Er blijken grote contrasten te bestaan in de manier waarop de gemeente Rotterdam en buurtgebonden initiatieven omgaan met diversiteit. Rotterdam heeft geen uitgesproken diversiteitsbeleid en steekt naar verhouding weinig geld in het onderwerp. Lokale initiatieven maken juist expliciet gebruik van de diversiteit om hun doelen te realiseren. Zij willen de sociale cohesie versterken door positieve uitwisselingen tussen mensen met diverse achtergronden. Ze stimuleren sociale mobiliteit door mensen van elkaar te laten leren, of proberen ondernemerschap in de wijk te bevorderen door diversiteit als een pre te presenteren.

Een ander verschil is dat de gemeente veelal een mainstream benadering kiest en vooral probeert geen onderscheid te maken tussen bewoners, terwijl lokale initiatieven de diversiteit onder deelnemers erkennen en hierop anticiperen. 

En waar lokale initiatieven het hebben over diversiteit in brede zin, en de sociale en economische kansen van diversiteit benadrukken, gaat het in het stedelijk beleid voornamelijk over etnische diversiteit en de problematische kanten daarvan. Nieuwkomers worden geacht zich aan te passen aan ‘de’ gevestigde culturele orde (zie de Rotterdamse nota Integratie 010 van maart 2015). Rotterdam wijkt daarin overigens af van veel andere steden in het DIVERCITIES onderzoek. Terwijl nationale overheden in Europa diversiteit steeds zien meer als een bedreiging en erop hameren dat nieuwkomers moeten assimileren, stellen steden als Londen, Zurich, Parijs en Kopenhagen zich daarin pragmatischer op en omarmen diversiteit als een kans om de sociale cohesie te bevorderen en de concurrentiepositie te versterken. 

Positieve waardering

In het onderzoek is met bewoners van Feijenoord gesproken over sociale netwerken, sociale mobiliteit en percepties van diversiteit. Hoewel ze ook negatieve effecten van diversiteit benoemen, zoals criminaliteit en taalbarrières, is de algemene indruk dat bewoners in Feijenoord diversiteit vooral waarderen en dat ze van verschillende aspecten van lokale diversiteit profiteren.
 

Dit komt overeen met de resultaten in de meeste andere (buitenlandse) wijken in het onderzoek. Net als bij Feijenoord gaat het in de andere steden om arme, diverse wijken met een negatief imago. Desondanks zijn de meeste geïnterviewden tevreden met de gevarieerde bevolkingssamenstelling in hun wijk. Het maakt wel verschil of er van oudsher nieuwe bevolkingsgroepen zijn ingestroomd. In de onderzochte wijken in Londen en Toronto heeft niemand een tijd meegemaakt dat de bevolking homogeen was. Hier is diversiteit dan ook niet of nauwelijks een issue. In de vakliteratuur wordt dit ook wel aangeduid met alledaagse diversiteit (commonplace diversity). In wijken waar de instroom van nieuwe groepen een recent fenomeen is, zoals in de onderzochte wijken van Leipzig en Athene, kijken vooral de oudere bewoners vaak met wantrouwen naar de nieuwkomers.

Netwerken

In vrijwel alle onderzochte wijken leven de bevolkingsgroepen (meestal vreedzaam) langs elkaar heen. Feijenoord is op dit punt wél een uitzondering. Hier blijken zeer diverse sociale netwerken van buren en lokale kennissen te bestaan die voorzien in zorg en andere hulpvormen. Bewoners helpen elkaar, bijvoorbeeld door op de kinderen te passen of een oogje in het zeil te houden als iemand ziek of op vakantie is. De netwerken lopen dwars door etniciteit en leefstijlen heen: oudere mensen hebben bijvoorbeeld contacten met jongere gezinnen. Bewoners met een laag inkomen blijken bovendien werk te vinden via oppervlakkige contacten met bewoners die een betere arbeidsmarktpositie hebben. Lokale instituties waaronder scholen, bibliotheken en buurthuizen blijken een sleutelrol te vervullen in het ontstaan van diverse sociale netwerken. Of dat zo blijft, is gezien de recente bezuinigingen op zulke voorzieningen in Rotterdam (en andere gemeenten) niet zeker.

De Diverse Stad

In het lesprogramma De Diverse Stad worden ook de leerlingen in de rol van wetenschapper geplaatst. Zij doen in groepjes onderzoek naar diversiteit binnen de klas en binnen de wijk waarin de school staat. Zo komen ze erachter dat diversiteit niet alleen gaat om diversiteit in culturen; ook verschillen in gewoonten, activiteiten, inkomen en leefstijl worden onderzocht. Na het onderzoek in de wijk volgt een nieuwe uitdaging: het stadsbestuur wil investeren in de wijk. Hoe zou de wijk een prettiger plek kunnen worden voor de bewoners? Inspiratie hiervoor krijgen de leerlingen uit voorbeelden van buurtprojecten uit een aantal steden: van een buurttuin in Boedapest tot een jongerencentrum in Toronto. 

Gebaseerd op de principes van onderzoekend leren komen de deelnemers niet alleen veel te weten over diversiteit in de eigen omgeving. Door het opzetten van hun eigen onderzoek werken zij ook aan onderzoeksvaardigheden en leren ze meer over het werk van een wetenschapper. Door uit te zoomen naar buurtprojecten uit diverse steden op de wereld krijgen de leerlingen een idee hoe overheden, organisaties en bewoners proberen de sociale cohesie en mobiliteit in wijken te vergroten. Op basis van hun eigen onderzoek ontwerpen de leerlingen een project voor de wijk. Welk initiatief sluit het best aan bij de bewoners en hun behoeft en? Wie heeft het winnende idee?

Internationaal lesprogramma

Waar DIVERCITIES een internationaal onderzoek is, verspreid over veertien landen, is het lesprogramma een vertaling van van dit project naar het onderwijs, dat in al deze landen gebruikt zal worden. De landen variëren sterk qua onderwijssysteem, (stedelijke) leeromgeving en de wijze waarop diversiteit hierin naar voren komt. Dit betekende een grote uitdaging voor het ontwerpen van een lesprogramma. Het is daarom ontwikkeld in de vorm van een ontwerponderzoek. De lessen werden binnen Nederland getest in diverse stedelijke contexten. Op basis hiervan is het lesprogramma bijgesteld, daarbij steeds rekening houdend met het feit dat het programma ‘wereldwijd’ bruikbaar moet zijn en vertaald zal worden in elf talen.

De lessen zijn bedoeld voor leerlingen in de onderbouw van vmbo, havo en vwo.

Het programma bestaat uit een serie van vijf opdrachten. In lesbrieven bij de opdrachten is beschreven hoe ze in de les in te passen zijn. Alle opdrachten samen nemen ongeveer vier lesuren in beslag. Ze zijn zo ontworpen dat de docent er ook voor kan kiezen een deel ervan uit te voeren.