Vismigratierivier Afsluitdijk

Dutch Delta Design met internationale uitstraling

De Afsluitdijk bracht Nederland in veiligheid, maar belemmert de doorgang van trekvissen. Straks loopt er dwars door de dijk een vismigratierivier, die zorgt dat er weer paling en bot in de IJsselmeer kunnen zwemmen.

Op de kaart van de Ecologische Hoofdstructuur (EHS) van Nederland is goed te zien hoe autosnelwegen en spoorlijnen werken als ecologische barrières. Op lokale schaal is de bouw van ecoducten en natuurbruggen een oplossing om die barrières op te heffen. Lastiger zijn barrières op regionale schaal, zoals het Noordzeekanaal, dat een blokkade vormt voor de noord-zuidmigratie in Holland van landdieren, en de Afsluitdijk, die vissen en andere zeedieren belemmert in hun trek van de Waddenzee naar het IJsselmeer.

De Afsluitdijk was een onderdeel van het Zuiderzeeplan, dat na de overstromingen in de regio Amsterdam in 1916 werd uitgevoerd om toekomstige overstromingen vanuit de Zuiderzee te voorkomen. Maar de dijk zou ons met twee problemen confronteren. Het eerste hangt samen met de klimaatverandering, waardoor enerzijds meer rivierwater uitstroomt naar het IJsselmeer en anderzijds de zeespiegel op de Waddenzee stijgt en de capaciteit van de spuisluizen bij Den Oever en Kornwerderzand straks niet meer toereikt. Het tweede probleem is de achteruitgang van de ecologische kwaliteit van het IJsselmeer door de verzoeting en afnemende stroming. De Vismigratierivier lijkt een oplossing te bieden. Deze doorsnijdt de Afsluitdijk, vergroot enigszins de spuicapaciteit én heft de ecologische blokkade op tussen de Waddenzee en het IJsselmeer. Hij komt gereed in 2022. Meinard Bos stond aan de wieg van het ontwerp van de Vismigratierivier Afsluitdijk. We stelden hem enkele vragen over dit nieuwe landschapsproject.

Hoe kwam je tot het ontwerp van de Vismigratierivier?

‘Aan het eind van de 20e eeuw ontstonden al plannen bij Rijkswaterstaat om de afvoercapaciteit van het IJsselmeer te vergroten en tegelijkertijd een voorziening te maken voor de trekvissen van zout naar zoet water. Het idee was een extra spuicapaciteit met vispassage te bouwen nabij de knik in de Afsluitdijk.

'In de jaren daarna werden plannen voorbereid voor het overslagbestendig maken van de Afsluitdijk. Toen ontstond het idee om pompen in te bouwen in de spuikokers van Den Oever. Het was de Waddenvereniging, die samen met It Fryske Gea, Sportvisserij Nederland en stichting Het Blauwe Hart in 2011 voorstelde een verbinding voor trekvissen door de dijk aan te leggen. De locatie Kornwerderzand kwam in beeld, de regionale partijen van het samenwerkingsverband De Nieuwe Afsluitdijk namen het idee over, om er realiseerbare plannen van te maken, en het programma Naar een Rijke Waddenzee zorgde voor de mensen. Toen ontstond ook de naam Vismigratierivier.

'Vanaf begin 2012 is er een bevlogen team aan het werk om onderzoeken te begeleiden, het plan uit te werken en de financiering rond te krijgen.'

Kun je in grove lijnen schetsen hoe de passage werkt?

‘Een goede verbinding tussen zout en zoet water is essentieel voor vele soorten (trek)vissen, zoals fint, elft en zeeprik. De Vismigratie rivier Afsluitdijk moet de ecologische verbinding tussen Waddenzee, IJsselmeer en achterland herstellen. Uit modelleringen is gebleken dat de rivier in totaal zo’n 4 kilometer lang moet zijn om optimaal te functioneren. Bij vloed stroomt het zoute water naar binnen, maar door de lengte van de rivier zal dit zoute water het IJsselmeer niet bereiken. Dat is een belangrijke voorwaarde, want het IJsselmeer moet zoet blijven. Tijdens eb stroomt het water juist richting Waddenzee.

'Hierdoor ontstaat een dynamisch systeem met gradiënten in zoutgehalte, diepte en stroming. Door de lengte van de rivier kunnen vissen geleidelijk wennen aan de overgang tussen zout en zoet water.

'Het geheel wordt omsloten door een stevige dijk die uitwisseling van zout water voorkomt, en de zandige kern van het systeem beschermt tegen invloed van golfslag en kruiend ijs. Bij de uitgang aan IJsselmeerzijde komt een sluiscomplex dat dicht kan wanneer zout water toch het IJsselmeer in dreigt te stromen.

'Kornwerderzand is hiervoor de beste locatie vanwege de aansluiting op de diepere geulen in de Waddenzee. Bovendien zijn hier de meeste vissen te vinden. Er is al eerder aandacht besteed aan vismigratie. Zo zijn de sluizen visvriendelijk. En bij Den Oever is er al een vispassage in de vorm van een buis door de dijk. Samen met het visvriendelijk schut- en spuisluisbeheer van Rijkswaterstaat zetten we met de Vismigratierivier de Afsluitdijk weer open voor vis.

'Aan de kant van de Waddenzee sluiten de ingangen van de Vismigratierivier aan op de spuikom van het sluiscomplex Kornwerderzand. De enorme hoeveelheid zoet water die hier gespuid wordt, is op grote afstand waarneembaar voor intrekkende vis. Deze “lokstroom” is voor vissen vergelijkbaar met een riviermonding. Tussen de openingen komt een eiland dat speciaal ingericht wordt voor vogels die op de grond broeden. Deze schaars begroeide habitat is zeldzaam in de Waddenzee en soorten als de visdief en bontbekplevier kunnen ervan profiteren. Het eiland wordt zo aangelegd dat het incidenteel overstroomd kan raken door het zoute water. Dit gaat de ontwikkeling van vegetatie tegen en zo blijft het geschikt broedgebied.

'Er komt ook een wandelpad in de doorlaat van de Afsluitdijk zodat het straks mogelijk wordt om “door de dijk” te lopen.'

Is het landschap rondom de Vismigratierivier straks aantrekkelijk voor recreatie?

'De realisatie van de vispassage is functionele eis nummer één. Maar daarbij komt ook het tweede doel van de Vismigratierivier: de creatie van een nieuw landschap eromheen dat aantrekkelijk zal zijn voor bezoekers. Er is nu al een klein bezoekerscentrum bij Kornwerderzand, De Afsluitdijk, Nieuwe verhalen. In maart 2018 maakt die plaats voor het Afsluitdijk Wadden Center. Hier vertellen we straks het verhaal van het Unesco Werelderfgoed De Waddenzee, de vernieuwde, toekomstbestendige Afsluitdijk en het IJsselmeer. En hier kunnen we de werking van de Vismigratierivier en het belang van de verbinding voor trekvissen voor het voetlicht brengen, zodat het onzichtbare zichtbaar wordt gemaakt. De Waddenvereniging en It Fryske Gea zullen een grote rol spelen in de communicatie en educatie. En daarmee komen de oorspronkelijke initiatiefnemers weer volop in beeld zodra de Vismigratierivier gereed is.'

Levert de doorsnijding van de Afsluitdijk geen gevaar op voor overstromingen?

‘Bij het ontwerp van de doorgang door de dijk is veiligheid ingebouwd in de vorm van een stormvloedkering. Normaliter staat de doorgang in de dijk open voor eb en vloed, maar de kering gaat bij een bepaalde waterstand automatisch dicht. Dat zal naar verwachting een paar keer per jaar gebeuren.

'Daarbij is en blijft de veiligheid van de Afsluitdijk in handen van één partij, namelijk Rijkswaterstaat. De Provincie Fryslân heeft het voortouw bij de aanleg en het onderhoud van de Vismigratierivier Afsluitdijk in de komende 25 jaar. Maar het deel van de rivier dat de Afsluitdijk kruist, wordt door Rijkswaterstaat uitgevoerd.’

Wat is het effect van de Vismigratierivier op het aquatisch ecosysteem in het grote IJsselmeer?

‘De verbetering van het ecosysteem in het IJsselmeer is afhankelijk van meerdere factoren. De aanleg van de Vismigratierivier is een van de noodzakelijke ingrepen. Je kunt veel ingrepen in het achterland doen (waaronder het IJsselmeer en het hele Rijnsysteem), maar als je de voordeur niet openzet, mis je een essentiële schakel. De Vismigratierivier is zo’n voordeur.'

Is deze constructie specifiek voor de Afsluitdijk bedoeld of ook elders inzetbaar?

‘Het principe van de Vismigratierivier is bruikbaar op iedere locatie in de wereld waar zout en zoet bij elkaar komen en waar de veiligheid vraagt om regulering van het water. Een globale verkenning wijst uit dat er wereldwijd tientallen locaties zijn waar een dergelijke situatie voorkomt. We hebben het vertrouwen dat de Vismigratierivier een element van Dutch Delta Design met internationale uitstraling zal zijn.’

www.vismigratierivier.nl