Grip of turbulentie? Inzoomen op migratie

Migratie was het thema waarop het vorige kabinet viel en waarvan de nieuwe rechtse regering een absolute topprioriteit heeft gemaakt. Sociaal geograaf Joris Schapendonk probeert meer duiding te geven aan dit belangrijke geografische thema en richt zich meteen op een van de heetste hangijzers: irreguliere migratie.

In zijn veel geprezen boek Hoe Migratie Echt Werkt? neemt Hein de Haas de lezer bij de hand in het doorbreken van een aantal mythes rondom migratie. De vluchtelingencrisis een Europees probleem? Dat kan wel zo worden geframed door de media, maar als je de getallen van ontheemden en vluchtelingen serieus neemt, zie je dat er juist meer vluchtelingen worden opgenomen in andere, en minder kapitaalkrachtige, delen van de wereld. Leven we in een tijd van massamigratie? In werkelijkheid blijft het aandeel van de wereldbevolking dat als internationaal migrant wordt gelabeld rond de 3,5% liggen. En zo zijn er nog tig mythes die Hein de Haas opwerpt en weerlegt. Lezers krijgen een uitgebreide uiteenzetting van hoe migratie overgepolitiseerd is geraakt. Wat ze wellicht minder in de gaten hebben, is dat de auteur een relatief geordend plaatje voorschotelt. De wereld werkt als één economisch (kapitalisme) en politiek systeem (nationale grenzen, regionalisering en internationale diplomatie) en als inherent onderdeel hiervan volgt migratie dezelfde logica. It is the economy, stupid! is een frase die weleens in De Haas’ werk voorbijkomt. Kortom, migratie werkt zoals het systeem verwacht. 

Dat het systeem werkt, is ook wat ik vaak hoor vanuit overheidspartijen die ik spreek in mijn onderzoek naar terugkeermigratie. In principe – zo luidt het officiële verhaal – is het migratiebeleid sluitend. Wie hier niet mag blijven, moet weg. Zo simpel is het… althans, op papier.

Maar als je een macro-, systeem- of beleidsperspectief kiest, riskeer je veel over het hoofd te zien. Als je maar ver genoeg uitzoomt, lijkt alles goed gestructureerd en geordend te zijn, ook al weet je dat de werkelijkheid dynamischer en weerbarstiger is (zie ook Geografie 2023-03). Het is alsof je vanuit de lucht naar een stad kijkt. Van bovenaf lijkt het een duidelijk gestructureerde eenheid, terwijl je weet dat zich op de grond een dynamisch geheel van komen en gaan afspeelt.  De vraag is dan, wat zie je als je juist inzoomt op migratie in plaats van uitzoomt? Wat werkt dan wel en wat wellicht niet? Ik richt me met deze vragen op irreguliere migratie of illegalized migration, zoals het steeds vaker wordt genoemd in kritische literatuur.

Irreguliere migratie

Op 25 juni stemde een meerderheid in de Tweede Kamer voor de motie om een kleine, maar betekenisvolle groep ongedocumenteerde Surinamers alsnog een verblijfsvergunning te geven. Het feit dat deze groep ongedocumenteerden al tientallen jaren deel heeft uitgemaakt van onze samenleving, geeft een heel ander beeld dan het dominante idee dat irreguliere migratie een fenomeen is van smokkelaars en bootmigranten aan de buitengrens van Europa. Het is daarbij opmerkelijk dat een deel van de migratie-gerelateerde uitdagingen waarmee Nederland worstelt, een direct gevolg is van ons koloniale verleden. 

De casus van ongedocumenteerde Surinamers is een interessant startpunt om de generieke term irreguliere migratie verder te ontvouwen. Vooral omdat er diverse vormen en gradaties zijn en migratie per definitie een dynamische realiteit voortbrengt die vaak categoriale grenzen doet verschuiven. Zoals De Haas ook opmerkt, maakt het nogal uit of je spreekt van een ongeautoriseerde binnenkomst (unauthorized entry) of van onrechtmatig verblijf (unauthorized stay). Bij het eerste kun je denken aan een migrant die op irreguliere wijze een bestemming tracht te bereiken, bij het tweede kan het gaan om iemand die langer in een land verblijft dan een visum voorschrijft of – zoals in de Surinaamse casus – om mensen die in het verleden geen verblijfsvergunning hebben aangevraagd of van wie de vergunning is vervallen of afgenomen. Hier ligt ook verwarring op de loer. Als iemand op irreguliere wijze een land binnenkomt, wil het niet automatisch zeggen dat die persoon in de zogenoemde ‘illegaliteit’ belandt. Denk aan iemand die ongevraagd de grens is overgestoken, maar later een vluchtelingenstatus krijgt. En zoals de Surinaamse casus laat zien: wanneer iemand ergens ongeautoriseerd verblijft, hoeft dat niet voor eeuwig zo te zijn. Tegelijkertijd leidt een situatie waarin iemand uitgeprocedeerd is, niet automatisch tot vertrek. Hoe werkt deze dynamiek? We zoomen in op drie situaties, alle uit de werkelijkheid. Om te laten zien dat migratie niet altijd werkt, kies ik bewust ingrijpende verhalen, grijze gebieden en absurditeiten. 

Case 1: Turbulente aankomst
De Egyptenaar Said is gewend te reizen vanwege zijn werk en arriveert op geheel reguliere wijze op Schiphol. Een bestemming die hij vanuit Zuid-Afrika vrij spontaan heeft gekozen. Omdat hij een tijd actief is geweest bij protesten tegen het strenge regime in zijn land, wil hij asiel aanvragen in Europa en dat wordt dus Nederland. Eenmaal geland had hij Schiphol kunnen verlaten en ergens in het land asiel kunnen aanvragen. Maar hij meldt zich bij de Koninklijke Marechaussee op Schiphol. Dat maakt een cruciaal verschil. Als hij zich buiten Schiphol had gemeld, zou hij naar het aanmeldcentrum in Ter Apel zijn gestuurd. Grote kans dat hij vanuit daar naar een regulier asielzoekerscentrum in het land was overgeplaatst. Nu wordt hij direct in vreemdelingendetentie gezet. Binnen zes dagen wijst de IND zijn asielaanvraag af. Met als gevolg dat de Dienst Terugkeer en Vertrek (DT&V) zogenoemde vertrekgesprekken in gang zet om hem vrijwillig dan wel gedwongen te laten vertrekken. Said brengt uiteindelijk veertien maanden in detentie door (dat is bijzonder lang, omdat in principe negen maanden de maximale termijn is, maar onder bepaalde omstandigheden is verlenging mogelijk). Uitzichtloos? Dat niet. Met veel steun, geduld, doorzettingsvermogen en een hernieuwde asielprocedure werkt Said zich toe naar een verblijfsvergunning en uiteindelijk het Nederlands staatsburgerschap.

Case 2: Asiel afgewezen, terugkeer onmogelijk
Na een asielprocedure van vier jaar krijgt een Palestijns gezin met drie kinderen in 2022 een negatieve beschikking van de IND. Ondanks een petitie vanuit de middelbare school en basisschool van de kinderen en ondanks aandacht van de media wordt het gezin opgehaald door busjes van de Dienst Justitiële inrichtingen. Immers, bij een negatief besluit vervalt ook het recht van opvang bij het Centraal Orgaan Opvang Asielzoekers (COA). Dit recht vervalt doorgaans 28 dagen na een negatief asielbesluit. Na de 28e dag wordt een volwassen asielzoeker in bewaring gesteld, naar de vrijheidsbeperkende locatie gestuurd in Ter Apel, op straat gezet óf verdwijnt uit het zicht van de autoriteiten. Velen komen op een gegeven moment in een LVV-locatie terecht (Landelijke Vreemdelingenvoorzieningen; rijksopvangprogramma in vijf grote steden dat in 2018 is begonnen). Maar voor gezinnen met minderjarige kinderen is er een andere optie. Als zij met een negatief asielbesluit een regulier azc moeten verlaten, worden ze naar een gezinslocatie gestuurd. Dit is een versoberde opvanglocatie waarbij de volwassenen zich doordeweeks elke dag moeten melden en binnen de gemeentegrens moeten blijven. In het geval van het Palestijnse gezin hebben juridische experts vooraf al serieuze twijfels of het gezin wel teruggestuurd kan worden. Dat vergt namelijk medewerking van meerdere autoriteiten en het verkrijgen van de juiste papieren zal erg ingewikkeld zijn. Het gevolg? Het zou wel eens kunnen dat het gezin op deze gezinslocatie moet blijven totdat het jongste kind 18 jaar is, en dat duurt nog minstens twaalf jaar. Echter, gezien de negatieve ontwikkelingen in de terugkeerregio zou het zomaar kunnen dat er nieuwe juridische openingen voor het gezin bestaan, zo blijkt uit een van de laatste brieven van staatssecretaris Van den Burg aan de Tweede Kamer. Maar de nieuwe regering met het strengste asielbeleid ooit zal de hoop van het gezin weer doen verminderen.

Case 3: Uitgezet en weer terug?
De Nederlandse overheid heeft sinds 2006 een speciaal orgaan om mensen te laten vertrekken die hier onrechtmatig verblijven, de Dienst Terugkeer en Vertrek (DT&V). Vanuit een lopend onderzoek naar terugkeerbeleid in de praktijk klinkt telkens dat het werk van deze dienst sterk afhangt van diplomatieke ontwikkelingen. De banden met Marokko zijn bijvoorbeeld een tijd bekoeld geraakt en dit maakte de terugkeer van ongedocumenteerde Marokkanen veel lastiger. Hoewel de nadruk van de DT&V ligt op ‘vrijwillige’ terugkeer of ‘zelfstandig vertrek’, zijn er ook gedwongen uitzettingen in samenspraak met de Koninklijke Marechaussee (KMar). Mensen worden dan vanuit bijvoorbeeld een detentiecentrum naar Schiphol gebracht en overhandigd aan de KMar. Vaak straalt er al voldoende dwang uit van louter de aanwezigheid van de marechaussee, maar geregeld komt er fysieke dwang bij kijken, zoals blijkt uit beelden van de protest- en hulpbeweging MiGreat. Daarop is te zien hoe de autoriteiten een Syrische vluchteling gekneveld in een bodycuff het land trachten uit te zetten. De schokkende beelden leidden zelfs tot Kamervragen, de man belandde uiteindelijk in het ziekenhuis. Opmerkelijk is dat de Syrische man uitgezet zou worden naar Bulgarije, een ‘gedeeltelijk’ Schengenland. Dat hij daar was vertrokken, kwam voort uit zijn traumatische ervaringen in een detentiecentrum. Maar de Dublinregeling, die bepaalt dat een asielzoeker alleen in het land waar hij/zij het eerste aankomt asiel mag aanvragen, maakte zijn verblijf in Nederland onrechtmatig. Een poging tot uitzetting volgde. Was deze poging ‘geslaagd’, dan was het goed denkbaar dat de man zich, ondanks een inreisverbod, weer richting Nederland zou begeven. Terugkeer van mensen die eerder uitgezet zijn, komt vaker voor in de wereld van de DT&V en LVV-locaties. Soms gaat het om vergelijkbare Dublin-claimanten, soms om EU-burgers die aan lager wal zijn geraakt, teruggestuurd worden en een nieuwe poging wagen. 

Het idee dat ‘terugkeer’ het einde van een migratieproces is, wordt al veel langer ontkracht door migratiestudies. Zelfs de meest ervaren DT&V-medewerkers worden soms verrast door wat in de literatuur de ‘autonomie van migratie’ heet. Dit is een stroming in het migratiedenken die afwijkt van het idee dat staten controle hebben op migratie. Migratie – als collectief proces – is zo dynamisch en veranderlijk dat staten en hun grenspolitiek alsmaar achter de feiten aan hollen. Met tal van onverwachte wendingen in de praktijk. Zo werd een gezin na een lang terugkeertraject uiteindelijk teruggestuurd naar een land in Zuidoost-Azië, duizenden kilometers verwijderd. Enkele weken later stond de vader van het gezin weer op de stoep van de gezinslocatie waar hij lang had verbleven. Waarom? Hij kwam zijn fiets ophalen. 

Grip op migratie?

Met het strengste beleid ooit wil de nieuwe rechtse regering grip krijgen op migratie. Een eerste stap, aangekondigd in het beknopte regeerakkoord, is het afbreken van de Landelijke Vreemdelingenvoorziening (de LVV’s), die de opvang van ongedocumenteerden nog enigszins mogelijk maakte. Tegelijkertijd zien we hoe migranten in precaire situaties op hun manier grip proberen te krijgen – grip op hun migratieproces, grip op hun leven en grip op de nabije toekomst van hun kinderen. Maar grip is voor alle partijen in zekere zin een illusie. 

Voor de regering geldt dat een streng beleid niet alleen kan uitgaan van een harde hand en afbraak van bestaande opvangcapaciteiten. Gedwongen uitzetting is voor een heel groot deel afhankelijk van diplomatie. Het xenofobe en islamofobe taalgebruik van PVV-politici zal daar weinig bij helpen. Bovendien, elke nieuwe migratiedeal (zoals recentelijk met Tunesië) brengt meer afhankelijkheden met zich mee. Want de landen die migranten terug zouden moeten nemen, zetten migratie in als politiek instrument in bredere onderhandelingen met Europese landen. 

Ook op gemeentelijk niveau worden vaak andere afwegingen gemaakt dan het Rijk beoogt, waardoor de lokale praktijk afwijkt van de nationale agenda. Mijn stad Nijmegen was aanvankelijk niet geselecteerd als LVV-locatie, maar bleef toch opvangplaatsen bieden aan mensen zonder de juiste papieren. Nederland is daar zeker geen uitzondering in. Zo voert Barcelona al jarenlang een beleid dat meer rechten verleent aan ongedocumenteerden dan de nationale overheid wenselijk acht. Anders gezegd, grip krijgen op migratie is niet simpelweg een zaak van ‘het Nederlandse landsbelang op één’. Zo’n aanpak zal eerder turbulentie opleveren tussen verschillende schakels en schaalniveaus van migratie governance. En dan hebben we het nog niet over Europese afspraken en internationale verdragen. 

De migranten tenslotte worden steeds weer geconfronteerd met een verschuivende werkelijkheid, nieuwe regels, nieuwe bestemmingen, een komen en gaan van zorg- en opvangcapaciteiten. De aankondiging van het nieuwe regeerakkoord is daarbij voor hen een nieuwe en zorgelijke episode. In hun precaire situatie wisselen hoop en relatieve stabiliteit vaker af met onzekerheid en tegenslag. De ervaring leert echter ook dat uitzichtloosheid en stagnatie gepaard kunnen gaan met plotselinge openingen en nieuwe dagen van hoop. Deze dynamiek ontstaat omdat niet alleen migranten bewegen, maar ook het geopolitieke landschap waarin zij zich bevinden, en dat vergt constante navigatie. Een man uit Kameroen verwoordde dat treffend met: ‘After the sea, there comes another sea.’ De eerste zee is de Middellandse Zee, de tweede is het ondoordringbare en verschuivende landschap van regelgeving, asielopvang en beleid in Europa. 

MEER LEZEN

• Carrot, B. (2020). Alle dagen ui. Arnhem: Soul Food Comics. 
• De Haas, H. Hoe migratie echt werkt. Amsterdam: Spectrum. 
• Schapendonk J. (2020). Finding Ways through Eurospace. West African Movers Re-viewing Europe from the Inside. Worlds in Motion, Oxford: Berghan Books.  
• Van Liempt, I., Schapendonk, J., & Campos-Delgado, A. (2024). Research Handbook on Irregular Migration. Elgar.